A palabra detrás do puño
Cheikh Fayé
“O goberno decidiu gobernar exclusivamente pola forza (…) cheguei á conclusión de que, dado que a violencia era inevitable, sería pouco realista seguir predicando a paz e a non violencia. Non me foi fácil chegar a esta conclusión. Só cando todo o demais tiña fracasado, cando todas as vías de protesta pacífica foron pechadas, tomamos a decisión de recorrer a formas violentas de loita política. O único que podo dicir é que sentíame moralmente obrigado a facer o que fixen”
Nelson Mandela (discurso diante do tribunal no xuízo en Petitoria, 20-04-1964)
Eu era un neno cando Mandela deu aquel discurso. Era un neno nun país que viña de conseguir a súa independencia dun xeito amigábel… Era un neno nunha aldea ao sur do Sahel e nunca vira un home branco.
Os brancos non fixeron parte da miña vida até que marchei estudar a Saint Louis. O primeiro home branco que coñecín foi o meu profesor de francés no liceo. Chamábase Jean Bourrel. Era un racista. Pasou catorce anos en Senegal. Despois souben que se trataba dun humanista moi recoñecido e mesmo gozaba da amizade de Sédar Senghor. Foi a finais dos anos setenta cando empecei a relacionarme con homes brancos. Bourrel era un bo profesor. Había máis brancos no liceo. Para nós os brancos eran xente a imitar. Daquela, Mandela seguía na cadea, pero na entrada das aulas do colexio había un cartel que advertía: “O apartheid é un crime contra a Humanidade”.
Nos anos setenta empecei a saber de Mandela. Pero seguía admirando aos brancos. Os toubabs (os brancos) eran médicos, profesores, militares, etnólogos… eu admiraba a xente como Maurice Delafosse, un humanista. Non o temía. Non eran os malos. Quizá fora un complexo de inferioridade herdado, pero eu non temía aos toubabs, para min non eran os malos.
“O apartheid é un crime contra a Humanidade”. A verdade é que non coñeciamos os detalles, pero sabiamos que existía tal cousa. Eramos conscientes de que o apartheid significaba o dominio e o maltrato dos negros por parte dos brancos. En Dakar, na universidade, a comezos dos oitenta, fun coñecendo os detalles. Na Facultade de Historia había unha materia específica sobre África do Sur, a violencia, o racismo, o Consello Nacional Africano, Mandela… Probas concretas: Sharpeville en 1960; Soweto, o 16 de xuño de 1976. O profesor era Abdoulaye Bathily, un opositor ao goberno de Senghor. Cando estudante, o goberno tíñao obrigado a facer o servizo militar para cortar a súa militancia política. Acabou sendo un dos líderes do LD-MPT (Ligue démocratique-Mouvement pour le parti du travail). Un rebelde de inspiración comunista. Como Mandela, supoño.
A diferencia de outros Estados africanos que foran alcanzando a independencia, en Sudáfrica houbera sempre unha ampla poboación branca. Naqueles anos, uns dezaseis millóns de persoas, das que case o 80% eran negros. Desde os anos sesenta producíase unha circunstancia curiosa: a emigración de brancos desde as antigas colonias de Angola, Mozambique ou Zimbabue. O goberno sudafricano apoiara a resistencia branca á descolonización.
Bathily explicaba. En Sudáfrica había unha colonia remota de holandeses e de ingleses, que acabarían compartindo un goberno exclusivamente de brancos. Había unha poboación branca moi asentada. Cidade do Cabo empezou sendo colonia portuguesa e despois holandesa no século XVII. Os ingleses chegaron no XVIII e expulsaron aos holandeses cara o interior. Os holandeses establecéronse como granxeiros. Despois das guerras anglo-boer, os ingleses conseguiron xuntar na Unión Sudafricana ás diferentes colonias. Esa Unión fixo parte do Imperio británico. En 1961, transformouse nunha República independente da que estaban excluídos politicamente os negros por leis ditadas nos anos corenta.
A diferencia de outros Estados africanos que foran alcanzando a independencia, en Sudáfrica houbera sempre unha ampla poboación branca. Naqueles anos, uns dezaseis millóns de persoas, das que case o 80% eran negros. Desde os anos sesenta producíase unha circunstancia curiosa: a emigración de brancos desde as antigas colonias de Angola, Mozambique ou Zimbabue. O goberno sudafricano apoiara a resistencia branca á descolonización. Até 1991 a poboación sudafricana estivo dividida en razas. Despois, co fin do apartheid, as migracións cambiaron de sentido. Agora eran os brancos quen emigraban. Nas dúas décadas seguintes, case un millón de sudafricanos brancos abandonaron o país temporal ou definitivamente.
“O apartheid é un crime contra a Humanidade”. Como seguir admirando aos brancos? No 82 ou no 83 eu era simpatizante do Partido pola Independencia e o Traballo. Tiña dou amigos, dous irmáns, cos que chegara desde Saint Louis para seguir os estudos na capital. Un deles era militante. Dicía que había que separar a Senegal do colonialismo; que toda África e todos os intelectuais debían loitar pola liberación de Mandela e a independencia de Sudáfrica; que había que ensinar aos estudante a sublevarse contra a dominación colonial.
Mandela está na cadea, pero é famoso en toda África. Máis que o Che. O réxime obrigara á poboación a tomalas armas para resistir. Mandela era seguidor de Mahatma Gandhi. El sempre dixo que Sudáfrica era un país para todos. Pero, tanto sangue… o que acontecía alí doíanos a nós, a todos os africanos. Escravitude, exclusión, miseria. Había, si, unha solidariedade africana. A cor. Como seguir admirando aos brancos?
Mentres noutras colonias os brancos eran militares ou funcionarios, en Sudáfrica asentáranse desde varias xeracións, dispuñan de todo, tiñan os seus propios hospitais, as súas escolas, os seus barrios exclusivos. Todo separado: o transporte, o deporte. E controlaban o Estado, toda a Administración, o Exército, a Policía. Eran terratenentes e tamén eran comerciantes. As riquezas do país eran todas deles. Os brancos levaban en Sudáfrica tanto tempo como no Canadá ou nos Estados Unidos, e máis tempo que en Australia. A colonia non foi só unha colonia inglesa, unha parte do Imperio Británico. Era algo máis, porque o compoñente boer estivo sempre moi vivo. E os boer eran racistas e conservadores. E o sistema do apartheid foi un piar da colonización en todo o continente.
En Senegal, os toubabs eran franceses. En Sudáfrica, eran os violentos boer e os violentos británicos. Así diferenciabamos entre brancos. E Mandela podía ser un exemplo. Un exemplo para todos os mozos de África, ensinaba Bathily. Mandela, o avogado e o boxeador. A palabra detrás do puño.
Mandela tiña 34 anos cando abriu o primeiro despacho de avogados negros en Sudáfrica e participou no seu primeiro acto de desobediencia civil ese mesmo ano: 1952. Desde a fundación do Congreso Nacional Africano (CNA) até 1948 a situación dos negros non fixera máis que empeorar. As vías políticas ficaran pechadas. Para 1952, a loita contra o apartheid tiña poucas saídas: ou sabotaxe, ou terrorismo, ou loita armada ou guerrilla. Catro anos despois, no 56, Mandela sofre o seu primeiro xuízo por alta traizón. Sae absolto, pero no ano 60 o CNA é ilegalizado e un ano despois Mandela crea a Umkhonto we Sizwe (a MK, a lanza da nación), o brazo armado da liberación. Anos despois, naquel discurso diante do tribunal que consideraba levalo á forca por actos de sabotaxe, Mandela explicaba como se sentira moralmente obrigado a empregar a violencia.
A miña vocación foi ser mestre. Despois da universidade tiven a oportunidade de explicar a Mandela e de transmitirlle aos meus alumnos e alumnas a admiración que sinto por el, un home valente, un intelectual comprometido. Como non admirar a Mandela?
En 1962 Mandela viaxa a Addis Abeba para asistir á Conferencia Panafricana e internacionalizar a loita contra o apartheid. Despois vai a Alxeria. En Alxeria a independencia xogárase nunha guerra. En Sudáfrica optaran polas sabotaxes (edificios, centrais eléctricas…) procurando evitar vítimas. A lei converteu eses delitos en delitos castigados coa pena de morte. O CNA e a MK non foran adestrados para a loita armada, os negros non ían ao servizo militar. Tampouco sabían de estratexia militar. Mandela entendeu que era preciso prepararse e formar aos mozos para a loita.
A palabra estaba na Carta da Liberdade que emitira o CNA e na que se dicía que non botarían aos brancos de Sudáfrica, que o país era para todos, que as razas eran iguais e que a educación debía ser para todos e o traballo igual de digno para todos.
A palabra estaba na Carta da Liberdade que emitira o CNA. O puño estaba no Umkhonto we Sizwe. Cincuenta días despois de ler aquel discurso, o tribunal condenou a Mandela e aos seus compañeiros a cadea perpetua. Mandela entrou no penal de Robben Island que se faría célebre no mundo enteiro.
Mandela tiña un obxectivo: quería unha Sudáfrica libre e democrática. E o camiño era a loita. Non hai cambio na estratexia. Non queda outra opción. Os negros mantiveron a loita viva. En 1973, a ONU declarou o apartheid como crime contra a Humanidade. Pero o apartheid resistiu. O capitalismo mundial estaba detrás, apoiando a separación de razas e a división de recursos nun dos países máis ricos do planeta. A norma era que as independencias non implicasen violencia (houbo excepcións: Alxeria, Guinea Bisauu), pero en Sudáfrica a norma non valía. Mandela non mudou. En 1985, despois de vinte anos na cadea, negouse a renunciar a violencia. Pero tampouco renunciou á palabra. Así foi como cinco anos despois foi liberado e en 1994, un 26 de abril, trinta anos despois daquel discurso a vida ou morte, o CNA gañou as eleccións e levantou para sempre o velo do apartheid.
Mandela no poder quixo mellorar as cousas. O poder económico non cambiou de mans e o poder político viuse limitado. Pero moitas cousas empezaron a mudar: a saúde dos negros, a educación, as condicións no traballo. A figura de Mandela transcendeu todo iso. Converteuse nun símbolo, no máis grande político africano da historia, un león entre leóns.
A Coruña, 6 de agosto.
Cheikh Fayé
Gade Escale (Senegal), 1962. Inmigrante. Vive na Coruña desde 2003. Comezou a escribir o blogue Senegaliza hai tres anos, e en 2017 publicou Ser Modou Modou (AS-PG, 2017), con textos dese blogue. Mantén unha colaboración periódica en Sermos Galiza e eventuais noutros medios dixitais.
Os leóns africanos
A negación da negación
Aimé Césaire ensinounos de vez quen é o home branco e que podemos esperar del: a negación do home negro. Hoxe, igual que fai cincuenta anos.
Amílcar, “o que ainda não estava aqui”
Del dixo Paulo Freire que foi un pedagogo da revolución, que encarnou o soño de liberación e os procedementos políticos pedagóxicos para realizalo.
O tipo que había que parar
Ahmed Sékou Touré é unha figura controvertida nas loitas de liberación. Guinea Conakri pagou moi caro ser o primeiro estado en independizarse de Francia.
Desobediencia e negociación
A historia do Kwame Nkrumah empeza polo final. Nkrumah, o gran impulsor do panafricanismo, tivo que buscar refuxio na veciña Guinea Conakri despois dun golpe de Estado que o sorprendeu nunha viaxe a China. Ahmed Sékou Touré quixo convertelo en ‘co-presidente’ do país. Nkrumah nunca volveu a Ghana.
Lumumba e as forzas da historia
Lumumba aínda non cumprira os 35 anos cando Bélxica declarou precipitadamente a independencia do Congo en 1960, unha manobra para intentar controlar o proceso. O Movemento Nacional Congoleño, liderado por Lumumba, gañou as eleccións, pero o acordo foi situar na presidencia a Joseph Kasavubu, do Abako, o partido dos Bakongo. Lumumba foi nomeado primeiro ministro e realizou un discurso moi duro contra a etapa da colonización belga en presencia Leopoldo II.
Os homes xustos
A historia de África contada polos libros escritos polos brancos non é a mesma historia que contan os negros. É difícil relatar a historia desde calquera subxectividade; de aí as preguntas: Que é a historia? É unha disciplina científica? Eu adoito a mirar a historia desde o punto de vista dos leóns e non desde o dos cazadores, como dicía Chinua Achebe.
Outras opinións
8M: Un encontro afortunado ou un desafío ao status quo?
Fetichismo cultural: do Vindel ao dinoseto
A orixe como consenso pero o horizonte, múltiple
Medios en galego para o século XXI
Limitar a liberdade de expresión?
Outras opinións
A vida extínguese sen fogos de artificio
Lupe Ces: Licuar o sexo/Liquar o sexo
Unha multitude dentro de Dylan
Algúns erros de esquerda que axudaron Ayuso