"A taxa de ganancia é o osíxeno do capital; sen ela, morre"

Erik Dobaño | A Coruña, 28 de agosto. Andrés Piqueras é autor de La tragedia de nuestro tiempo. La destrucción de la sociedad y la naturaleza por el capital. Convidado pola Fundación Galiza Sempre ten impartido varias conferencias estes últimos anos en Galiza. A última, en outono pasado na Coruña, cando atendeu a adiante.gal e falou longo dunha relación que se vai disolvendo: a do Capital co Traballo.

Desde a academia e por suposto desde a política sostense que o capitalismo é reformábel. Vostede sostén que non. En absoluto?

En absoluto non, pero cada vez é máis difícil. No momento en que o capital perde posibilidades de xerar valor e plusvalor… Porei un exemplo. O capital compra madeira, instrumentos para traballar a madeira e seres humanos para traballar a madeira. Son tres mercancías que xuntas producirán unha mesa, unha mercancía cun valor acrecentado que é o plusvalor que os seres humanos incorporan co seu traballo. Esa é a plusvalía, pero para extraela o capital ten que vender esa mesa. Así transforma a plusvalía en ganancia. O problema está en que a medida que substitúes maquinaria por seres humanos, a maquinaria non xera un valor, só aporta o valor que ten como produto que foi transformado por seres humanos. As máquinas non traballan, funcionan. A plusvalía extráese do traballo humano. Xerase menos ganancia, menos posibilidades de reparto… e menos posibilidades de venda.

Cal foi a reacción do capital diante desta deriva?

Agora mesmo do que trata é de acaparar todo o valor e todo o beneficio. Isto fai que queira saber moi pouco sobre reformismos.

Como actúa?

En primeiro lugar, a medida que se van expulsando seres humanos do proceso produtivo, para compensar a diminución o que se fai é explotar aínda máis a quen queda dentro do proceso. Para iso, para unha maior explotación intensiva e extensiva, precisa é destruír as condicións laborais e as regulacións que antes protexían ás forzas de traballo… regulacións que foron froito das loitas históricas nos dous últimos séculos. Unha das obsesións dos gobernos nuns Estados cada vez máis privatizados polo capital é esa desregulación. O Estado xa non é un capitalista colectivo. Son quen teñen máis poder os que deciden a curto prazo o que se fai e o que non sen ter en conta o funcionamento xeral do sistema, que é o que facía o capitalista colectivo… e mesmo ás veces favorecía á forza de traballo para termos unha produción sa. Hoxe xa non necesitan tanto desa forza de traballo porque o seu negocio se dirixa cada vez máis cara o mundo financeiro.

Quen son as “persoas sen valor”?

É unha metáfora. Con ela trato de explicar que ao non participarmos dos procesos produtivos, as persoas imos perdendo valor para o capital. Ao mesmo tempo que o propio traballo humano se desvaloriza. Volvo ao exemplo da mesa: antes, facela podía levar catro días de traballo; agora, unha máquina faina en cuestión de minutos. Na produción apenas intervén o ser humano. O valor xerado é baixo. Non só perdemos valor como forza de traballo senón tamén perde valor o producido polo noso traballo… Como compensa o capital esa perda de beneficio? Pois producindo moitas máis mesas e ampliando os mercados para poder venderllas a moita máis xente. Tamén coa obsolescencia programada, que non só opera limitando a vida física útil das cousas producidas; tamén, limitando a vida social útil a través das modas e da publicidade.

Imos camiño de sermos prescindíbeis na maioría dos procesos produtivos?

Si. E intercambiábeis uns polos outros. Esa percepción está provocando xa que moita xente busque valorizarse a si mesma como sexa, nun proceso compulsivo de curriculización da vida, unha obsesión por ser alguén, para que non te desprecen.

Vostede explica como desde os anos oitenta até a actualidade o que se fixeron foron contrarreformas. Como foi ese proceso histórico que vai das reformas ás contrarreformas?

Digamos que as reformas son as que se fan dentro do sistema para favorecer a sectores amplos da poboación, e que as contrarreformas as que se fan para recuperar un funcionamento do sistema a favor do capital. En La opción reformista escribín que hoxe xa non se dan as condicións para que triunfe ningunha reforma. Pensemos nas contrarreformas fiscais ou nas contrarreformas laborais… en particular nesa obsesión por rachar os mecanismos de negociación colectiva. Non se dan as condicións para reformas en primeiro lugar porque a taxa de ganancia vai á baixa e o capital non está por redistribuír. É, en segundo lugar, porque na actualidade o capital ten a posibilidade de substituír ao traballo. Hai un exército laboral de reserva a nivel mundial e altas taxas de desemprego, as condicións laborais van tamén á baixa. O terceiro factor é a perda de organización da forza de traballo. Non ten poder social de negociación colectiva. Nas sociedades europeas de finais do XIX si había unha taxa de ganancia á alza, a forza de traballo non era facilmente substituíbel e as organizacións obreiras eran fortes. Por iso o capital viuse na obriga de ir introducindo reformas: foi o desenvolvemento do Estado social. Hoxe, desde os anos setenta, estamos no proceso inverso, no da destrución. A partir dos anos setenta, a taxa de ganancia empeza a baixar, o capital se fai global e conta con millóns de seres humanos que conforman ese exército de reserva mundial que é exportado e importado a discreción segundo os intereses do capital e se utiliza para destruír as condicións de traballo alí onde o capital o considere necesario. Pensemos que ao principio falábase de deslocalizacións, pero ultimamente xa temos á forza de traballo saltando muros para chegar aquí nunhas condicións de absoluta vulnerabilidade que lles impiden organizarse ou reivindicar. Xunto a isto, produciuse unha ofensiva de clase, tamén desde os anos setenta, para extirpar da sociedade aos movementos antagónicos ou para cooptalos. Hoxe, as organizacións sociais, sindicais e políticas están tremendamente debilitadas ou foron incorporadas ao sistema.

“Hoxe non hai ningún espazo da produción no que as máquinas non poidan chegar e substituír o traballo humano. Os humanos temos cada vez menos importancia para os procesos produtivos, e menos valor para o capital.”

Que di o Observatorio Internacional da Crise desta crise?

No Observatorio levamos traballando desde hai quince anos nesta longa crise que o capitalismo arrastra desde os anos setenta do século pasado. E vimos constatando que as crises son unha enfermidade crónica do capitalismo das que non pode liberarse malia aos tratamentos de choque. Segundo se vai facendo vello, os episodios de crise repítense máis pronto. Cada vez ten menos recursos para contrarrestar esa tendencia, que é unha tendencia vital para o capitalismo: a tendencia decrecente da taxa de ganancia que xa fora anunciada por Marx hai século e medio. Digamos esta crise vén a reafirmar a análise que apuntaran as bases do materialismo dialéctico.

Como se explica esa tendencia decrecente?

Pois pola sobreacumulación de capital en relación ao traballo. Cada vez hai maior capital fixo ou tecnoloxía por unidade de produción en detrimento do traballo humano ou capital variábel. Canta máis maquinaria se introduce no proceso é menor a posibilidade de extraer plusvalor. Isto significa que vaise xerando, tendencialmente, menos valor; porque o valor é un tempo abstracto que promedia o tempo necesario para producir unhas e outras mercancías… Os procesos de mecanización e, na actualidade, de robotización veñen diminuíndo ese tempo socialmente necesario para a produción. Isto quer dicir que o valor en termos xerais vaise perdendo. E vaise perdendo a importancia dos seres humanos nos procesos de produción. Na primeira e na segunda revolucións industriais, a maquinaría substituía o traballo físico de seres humanos, o músculo; pero xa na cuarta revolución industrial, as máquinas substitúen ás neuronas. A primeira e a segunda revolucións industriais expulsaron humanos das tarefas do campo e do sector secundario… quedaba o terciario. Hoxe non hai ningún espazo da produción no que as máquinas non poidan chegar e substituír o traballo humano. Os humanos temos cada vez menos importancia para os procesos produtivos, e menos valor para o capital.

“Cando falamos dunha fase terminal do capitalismo, non quer dicir que a súa “morte” sexa inminente. O que tratamos de expresar é que o máis probábel é que xa non poidamos abandonar este proceso dexenerativo. Estamos nunha deriva en caída… os momentos de “recuperación” serán máis curtos e menos intensos.”

Describe vostede a sociedade do “capitalismo moribundo” na que as elites abandonan ao resto da poboación e procuran as súas propias saídas…

Teño que apuntar que a expresión “capitalismo terminal” é unha hipótese que sostemos no Observatorio. Xa se formulou antes, si; pero hoxe temos un conxunto de indicadores que hai unha dexeneración clara do sistema. E precisarei que cando falamos dunha fase terminal, non quer dicir que a súa “morte” sexa inminente. O que tratamos de expresar é que o máis probábel é que xa non poidamos abandonar este proceso dexenerativo. Estamos nunha deriva en caída… os momentos de “recuperación” serán máis curtos e menos intensos. O colapso non é o dun edificio, máis ben, a caída dunha pedra por unha pendente.

Que saídas están buscando as elites?

Unha parte das elites poderían estar preparando xa o tránsito ao postcapitalismo. Que sucederá nas próximas décadas? Pois hai moitas posibilidades… Unha pode ser a barbarie xeneralizada ou a destrución total, iso non se pode descartar nunca porque as propias elites poden matarse entre si polo control da pouca riqueza que vai quedando. Outra posibilidade é unha combinación: que certas elites logren asentar illas de produción automatizada e abandonen ao resto de seres humanos. Unha variante desta última sería que partes da humanidade aprendan a establecer outro tipo de vínculos e producións máis alá da mercancía e do valor. Pero apenas son hipóteses… aínda que imaxino que si, que hai elites preparándose para despois da catástrofe. As noticias que nos chegan de diferentes foros nos que se reúnen estas elites indican que as súas preocupacións son esas. As preguntas que se fan non son como evitar a catástrofe, senón doutro cariz. Por exemplo, como vivir cando o mar cubra gran parte das costas actuais ou como garantir a fidelidade dos seus gardas privados. Até hai uns anos, viamos que as previsións económicas que saían destes foros eran a cincuenta anos vistas… Na actualidade xa non pasan do 2040.

“Se Grecia tivera buscado a súa propia saída, iso provocaría un cataclismo económico e social no país durante os primeiros anos. O que non se pode é enganar á poboación porque non hai saídas cómodas… Pero máis vale pasar ese trauma con cohesión social, todos xuntos, a que te vaian destruíndo como sociedade pouco a pouco, que é o que se está a facer agora en Grecia como no resto de Europa.”

Que papel xogan hoxe os Estados-nación?

Os Estados seguen sendo un elemento de acumulación do capital e son importantes. Mais están sendo superados polos Estados rexión que dalgunha maneira marcan as directrices e as políticas internas de cada Estado. Así transcenden os mecanismos de regulación e certa democracia interna que as loitas social conseguiran establecer nos Estados. O exemplo de Grecia foi clarísimo: podedes votar o que queirades que quen decide somos nós, co eufemismo dos mercados por diante… pero a ditadura non é dos mercados, é a da taxa de ganancia. A taxa de ganancia é o osíxeno do capital; sen ela, morre.

Que tería feito o capital se Grecia non se tivese pregado?

Cando ti convocas un referendo no que lle dis á poboación que pode rexeitar o ditado de Bruxelas, do FMI e do gran capital en xeral, e esa poboación sabe que un eventual rexeitamento pode provocar represalias e, malia iso, vota rexeitar o ditado… pois está claro que contas cun respaldo social. Comeza a facerse pobo. A asumir o seu destino. Se tes iso aí, pois o que tes que facer a continuación é eliminar os mecanismos de coacción que utiliza o gran capital internacional. Para empezar: non pagar a débeda. E se queren a nosa riqueza, terán que vir quitárnola. E ímola defender. Que tería pasado? Pois que Grecia deixaría de recibir financiamento internacional. Non recibiría créditos e o capital externo tería deixado de investir alí, etcétera. A seguir: saírse do euro e recuperar unha moeda propia e asumir só a débeda que se considerase lexítima. E empezar a xerar outro tipo de dinámicas económicas e sociais. Iso levaría a un shock, claro. Se Grecia tivera buscado a súa propia saída, iso provocaría un cataclismo económico e social no país durante os primeiros anos. O que non se pode é enganar á poboación porque non hai saídas cómodas… Pero máis vale pasar ese trauma con cohesión social, todos xuntos, a que te vaian destruíndo como sociedade pouco a pouco, que é o que se está a facer agora en Grecia como no resto de Europa.

Decrecemento, a renda básica e o ‘procés’

Que opina da proposta decrecentista?

Que é absolutamente necesaria. Pero habería que saber formulala fuxindo de simplificacións. O decrecemento é algo que se vai dar, é inevitábel. A cuestión é: vai ser a sociedade capaz de dirixilo, ou vainos vir enriba porque si e da peor maneira posíbel? Obviamente, estamos a anos luz de estar preparados para o decrecemento. No que está pensando a gran maioría da xente é a ver cando saímos da crise e cando podemos volver comprar un piso ou un coche… A maioría da sociedade ten asumido o metabolismo do sistema segundo o cal o sistema sofre crises pero sae delas reforzado para emprender un novo ciclo de acumulación. Pero, de onde imos sacar os recursos e os sumidoiros para ese novo ciclo con máis de 7.500 millóns de habitantes e un capital excedente que necesitaría reinvestirse produtivamente e para iso teriamos que volver facer tres veces todas as estradas, os edificios e todas as infraestruturas produtivas do planeta?

Como se podería planificar a xestión ou dirección do decrecemento en mans dunha poboación que asuma de vez o problema?

Pasaría necesariamente pola saída da lei do valor do capital. Para empezar, facendo que as mercancías vaian perdendo o seu valor de cambio e que o valor de uso prime en todo o que se produza e intercambie. É dicir, que o que se produza se produza para satisfacer necesidades humanas. Produtos cunha vida cada vez máis longa, co que gastaremos menos enerxía e recursos que se os imos substituíndo continuamente só para xerar beneficio. Isto implica que tampouco haberá que traballar tanto tempo para satisfacer as necesidades, deixariamos de estar nesa produción sen fin de cousas que nada valen salvo para o enriquecemento duns poucos. Os salarios xa non serían tan altos porque non precisariamos andar comprando calquera cousa todos os días. Isto iría empequenecendo a economía até convertela nunha economía de valores de uso reais e de satisfacción de necesidades reais.

Que pasa con esas sociedades onde aínda hoxe non se cobren as necesidades básicas?

Pois habería que transferir todo este capital desde as economías máis desenvolvidas que na nova economía xa non tería capacidade para reproducirse porque as mercancías e as necesidades irían reducíndose. Compensar a estas sociedades co que se reduce no lado do capitalismo avanzando até chegar a unha economía do necesario nas sociedades do capitalismo atrasado. En fin, o incentivo para producir xa non sería en ningures o beneficio do capital senón a satisfacción das necesidades humanas.

“A maioría da sociedade ten asumido o metabolismo do sistema segundo o cal o sistema sofre crises pero sae delas reforzado para emprender un novo ciclo de acumulación. Pero, de onde imos sacar os recursos e os sumidoiros para ese novo ciclo con máis de 7.500 millóns de habitantes e un capital excedente que necesitaría reinvestirse produtivamente e para iso teriamos que volver facer tres veces todas as estradas, os edificios e todas as infraestruturas produtivas do planeta?”

Con todo o que acaba de comentar como marco, como ve unha proposta “de saída” como a da renda básica?

Pois a verdade é que non termino de vela… Hoxe o capital funciona case exclusivamente e cada vez máis a través de capital ficticio, a economía produtiva xera cada vez menos valor e menos ganancia real. A economía produtiva pode aspirar a inxectar capital ficticio á sociedade. Digamos que na actualidade están facendo como que o sistema funciona. Desde a última crise financeira até 2014, EE.UU. veu sacando da nada 80.000 millóns de dólares cada mes. En 2014 esa cifra baixou, pero segue sendo bestial. No caso do BCE foron 60.000 millóns de dólares cada mes… Pode ser que nestes momentos esteamos arredor de 1,2 billóns de diñeiro inventado só na UE, e no conxunto dos dez bancos centrais do planeta superamos os 10 billóns. Inventaron tanto como case todo o PIB de EE.UU.; inventárono desde a nada… Están inxectando ese diñeiro, hai máis de 10 billóns de diñeiro ficticio para aparentar que isto segue funcionando. 

Esta describindo unha fuxida cara adiante…

Non, non… a fuxida cara adiante do capital foi a que fixo desde os anos setenta até antonte… Diría que esta é xa unha fuxida máxica. Vivimos da maxia, sacando cartos dun sombreiro.

Daquela, non ve posíbel nin desexábel unha renda básica.

Con isto! Como? Mire, agora mesmo un dos proxectos do capital é como xerar posibilidades de renda para compensar a diminución da asalarización das poboacións. Estase a falar dunha renda individualizada no mellor dos casos. Queren unha poboación de rendistas. Unha poboación rendista co mínimo é unha poboación submisa, amorfa e integrada.

Pero unha renda básica non contribuiría directamente a activar algún dos factores “reformistas” aos que antes se referiu?

Aumentaría o poder de negociación social dos traballadores, si. Pero iso significa estarlle pedindo ao capital que se suicide. Se o que se pide é iso, hai que entender que o capital non se suicidará de xeito amábel. Por que non pensar máis alá do capital? Por que pensar nas saídas que ofrece o propio capital? Pensemos en transcender ao capital. A renda básica é para continuar no capitalismo dunha maneira asistida. Termos unha poboación asistida, pasiva.

Non cre que unha renda básica puidera rachar coa dominación?

Ben, imaxinemos que a poboación consegue o poder suficiente para esixir unha renda básica ao capital. Se temos poder para esixir unha renda básica universal incondicional, temos poder para acabar co capital… para que lle íamos pedir nada? Sei que hai moita xente facendo esforzos neste campo, pero eu, sinceramente, non a vexo… E encantado que se puidera conseguir.

“O fascismo que se está a construír hoxe non se parecerá ao fascismo que vivimos no século XX. Será máis sutil, enmarañado e, probabelmente, máis violento e destrutivo.”

Como se le neste contexto do “capitalismo moribundo” o “procés” en Catalunya?

Penso que o procés é, por unha parte, é produto dun pacto entre a burguesía vinculada ao capital mercantil e produtivo e amplas capas da clase traballadora. A burguesía, insisto, a comercial e produtiva, non me refiro á gran burguesía, ten que pelexar con outras elites por ese anaco de pastel dos beneficios que van minguando. A clase media, que se pensaba clase media e tiña unha ideoloxía moi arraigada, ve como as súas condicións laborais e sociais se deterioran. Produciuse ese pacto que abriu camiños de ruptura na sociedade catalá que se xuntan coas claves identitarias catalás que nunca se perderon. Catalunya foi historicamente un elo débil na cadea do Estado español, e a medida que os estados se modulan para poñerse ao servizo do gran capital e abandonan as políticas redistributivas, perden a súa capacidade de xestor social e xa non son quen de fidelizar ás poboacións que antes se sentían seguras e integradas nunha orde social. E os estados empezan a rachar polos elos máis débiles. Agora ben, dentro dese pacto conviven varios proxectos.

Cales?

Hai unha especie de fuga cara adiante que é a da burguesía e dunha parte da poboación, que pensan que cun Estado catalán as cousas mellorarán de por si e manteñen unha fe cega en Bruxelas, nese macro Estado-rexión que é moito peor que o que foi Estado-nación propio da fase do capitalismo industrial. Pensan que cun Estado catalán terán posibilidades de enfrontarse ao capital transnacional. No caso da CUP, ademais da independencia, tratan de construír unha soberanía popular que é un proxecto de transformación social profunda, de superación do capitalismo, a través do común.

O “procés” está a provocar unha enorme reacción da ultradereita no resto do Estado. Canto nos debería preocupar esa reacción? 

Cando os elementos institucionais do capitalismo industrial e do capitalismo social, léase partidos políticos, sindicatos e demais, asumen as directrices do novo capital financeiro, vólvense intercambiábeis e os seus programas difiren en apenas detalles. Por iso son as opcións de extrema dereita, que se desmarcan de todo isto e declaran publicamente que están en contra de Maastricht, da UE… todo o que nos abafa, as que chegan á cidadanía cun discurso distinto. E o que chega é un discurso moi radical, moitísimo máis co das esquerdas timoratas e integradas, que sosteñen que con pequenas reformas xa estaremos ben… Iso non chega nin produce desexo ningún na poboación. As propostas fortes da ultradereita, fóra das regras do sistema, arrasan. A dereita seguirá gañando campo en Europa mentres non se constrúa unha esquerda integral fronte a esquerda integrada que temos. Mire quen está propoñendo a saída do euro… cando este tiña que ser un obxectivo básico de calquera esquerda digna.

Por que arraigan eses discursos?

Porque as conciencias da poboación son alleas ao que está pasando e descoñecen gran parte dos procesos nos que sosteñen a vida cotiá. Porque hai un alto grado de alienación respecto a explicación das estruturas sociais debido á manipulación mediática. Por iso a ultradereita é a opción de reserva que o capital transnacional ten preparada. O fascismo que se está a construír hoxe non se parecerá ao fascismo que vivimos no século XX. Será máis sutil, enmarañado e, probabelmente, máis violento e destrutivo.