A aposta política do cambio

Juan Carlos Pinto | La Paz, febreiro 2020.  Unha estratexia política de éxito deu lugar ao primeiro goberno de Evo Morales, e tamén ás sucesivas vitorias electorais e políticas sobre a oposición no primeiros cinco anos. O sustento atopábase no liderado fundamental e o apoio militante dos movementos sociais a un horizonte político colectivo en construción, que empezou un debate histórico e real na Asemblea Constituínte, onde a filosofía política das utopías enfrontábase co pragmatismo do poder e a colonización.

Nun país onde o Estado republicano non construíu inclusión e pertenza, senón máis ben represión, discriminación e exclusión institucionalizada; foron as comunidades indíxena orixinario campesiñas as que sen deixar de demandar a súa inclusión construíron autonomías de facto para poder sobrevivir, recuperando a súa propia identidade. A presenza dese non-Estado implantou no debate constituínte dúas saídas históricas para a reconstitución do país: a primeira, institucionalizar a plurinacionalidade a través do impulso das autonomías como existencia da autodeterminación dos pobos; a segunda, a constitución dun Estado de todos e todas que exprese a plurinacionalidade, pero que ademais sexa o instrumento dos pobos na realización das tarefas históricas.

Estas características debían ser asumidas polo novo Estado e os movementos sociais. Con todo, cada un dos factores políticos que contribuíron ao Proceso de Cambio, expostos a continuación, tiveron aspectos que ao longo dos 14 anos merecen ser mencionados como balance autocrítico do camiño percorrido e entender a conxuntura golpista que hoxe vivimos en Bolivia:

O Instrumento Político

No contexto novo de ser goberno, o MAS-IPSP viuse cada vez máis relegado neste proceso de transformación constitucional a tan só un organizador electoral. Non discutiu o seu novo rol político para afondar na revolución. Non xerou un proceso de debate político interno e de construción de propostas políticas e máis ben só serviu ao respaldo das políticas públicas estatais. Desde distintos niveis algunhas direccións reproduciron prácticas que van desde o «prebendalismo» até a procura de postos para xustificar, diante da presión das bases, o papel de dirixentes que serve de engrenaxe co poder de Estado.

Perfilouse unha concepción fetichista do poder como a procura compulsiva de espazos de decisión dentro do Estado e das organizacións -sexan sociais ou políticas-, concentrando a maior parte do esforzo e as capacidades das persoas e institucións na lóxica de que só desde eses espazos pódese xerar o cambio. Con todo, existiu unha lóxica popular nesta acción orgánica dirixida cara ao Estado, e é que asumen a identidade e pertenza do novo Estado Plurinacional a través do seu liderado e a súa transformación, e veno como apropiación dos espazos antes reservados para a oligarquía e os políticos de oficio, e tradúceno como inclusión.

Erros do Movemento no poder: a procura desde o poder de espazos de decisión dentro do Estado concentrando a maior parte do esforzo na lóxica de que só desde eses espazos pódese xerar o cambio.

O gran perigo que seguiu foi que a inclusión -que é fundamental na revolución- non foi xerando a cualificación dos mellores cadros, senón dos propios dirixentes ou os que están vinculados con eles, que son os que en definitiva teñen maiores posibilidades. Pero non é que isto sucedese de maneira planificada, senón que é parte dun proceso que xerou novas condicións ás que se buscou adaptar o instrumento [o MAS-IPSP] para responder á presión das bases e de dirixentes, que sorprendidos cos espazos de poder e articulación estatal, optaron en moitos casos por un uso persoal antes que orgánico na súa nova condición.

En definitiva, o papel histórico que se lle atribuíu ao MAS neste proceso, como mediador político entre organizacións sociais e liderado no marco da construción do Estado Plurinacional perdeu sentido pola relación directa entre organizacións e Presidente, máis aínda cando as propias organizacións conforman a súa propia instancia de proposta e mobilización para a Asemblea Constituínte co Pacto de Unidade e logo nas mobilizacións en defensa do proceso de cambio coa Coordinadora Nacional por el Cambio (Conalcam).

Esta conxugación audaz entre instrumento e movementos, que permitiu detonar a institucionalidade do cambio converteuse, desde a experiencia de ser goberno, nun dilema político porque a militancia (que en parte se atopa presente nos movementos sociais e no propio Estado) toma como tarefa central acomodar militantes en espazos estatais e non a continuidade do proceso revolucionario, que debía xerar un proceso sostido de deliberación e construción de propostas revolucionarias desde o seo das organizacións sociais.

Erros do Movemento no poder: a militancia tomou como tarefa central acomodar militantes en espazos estatais e non a continuidade do proceso revolucionario.

As cúpulas sindicais e de organizacións sociais operaron como bisagras de relación entre o estatal e o social, xerando, por unha banda, unha máis eficiente labor de relación entre os proxectos e as funcións; pero, tamén, o aproveitamento persoal dalgúns dirixentes para potenciar o seu poder dirixencial, atribuíndose a voz das bases ás que deixaron de consultar ou ben para lograr o acomodo persoal en espazos laborais dentro do Estado.

Moitas organizacións sociais entraron en procesos de desmobilización, pasando de medidas que debían ter un proceso deliberativo e mobilizador a consignas de adhesión militante ao proceso. Por outra banda, algunhas organizacións mudaron unha visión de transformación nacional e integral, é dicir revolucionaria, por buscar unicamente reivindicacións sectoriais e parciais, confrontando as propostas nacionais do goberno.

Isto expresa de forma preocupante a condición na que o MAS se achega ao proceso de cambio, porque en teoría o instrumento debía ter un rol fundamental na mediación entre Estado e sociedade, e canalizar e dinamizar a participación, a deliberación e a incidencia das bases nas políticas públicas, así como achegar con propostas para a toma de decisións políticas no goberno.

Definitivamente, non existe un equilibrio político entre os dous suxeitos históricos definidos na CPE [Constitución Política del Estado] para soster o proceso de cambio: o Estado Plurinacional e os movementos sociais. E dita condición impide o debate aberto e de-construtivo do país que estamos a construír. Hoxe é máis imperioso que nunca que exista un proceso de reconstrución orgánico do instrumento e de reforzo ideolóxico, que permita a formación de cadros políticos para as organizacións sociais, para asumir xunto ao Estado Plurinacional o proxecto político estratéxico do Socialismo Comunitario.

Hoxe é máis imperioso que nunca que exista un proceso de reconstrución orgánico do instrumento e de reforzo ideolóxico, que permita a formación de cadros políticos para as organizacións sociais, para asumir xunto ao Estado Plurinacional o proxecto político estratéxico do Socialismo Comunitario.

O Liderado ‘evista’

Evo Morales concentrou a enerxía histórica do proceso de transformación, que por distintas correntes e en distintos momentos pugnou pola revolución. Como líder, Evo foi capaz de tender as pontes de encontro entre a diversidade, entre o sindical e o comunitario, entre o protagonismo indio e o nacionalismo que reivindica a patria como espazo territorial e subxectivo, de encontro e pertenza de todos e todas. E aínda máis, cando este líder mostra o seu desprendemento da lóxica do enriquecemento no poder, xunto a unha disciplina de traballo máis próxima á vida cotiá do pobo, expresa unha posición ética sobre o poder e a política que será reivindicada permanentemente por el nos espazos mediáticos, a par da entrega constante de obras para os sectores máis afastados do país. O Vicepresidente [Álvaro García Liñera], ao seu estilo, tamén acompañou coa súa actitude e reflexión académica esta nova ética na política.

O crecemento do liderado, que mesmo nos momentos máis conflitivos séguelle recoñecendo as accións políticas e económicas desenvolvidas polo goberno, non conta cun acompañamento real e orgánico por parte do instrumento e das propias organizacións sociais.

O MAS-IPSP, carente de procesos de formación política e de promoción de novos liderados, con cúpulas sen o suficiente recoñecemento político orgánico, non mostrou propostas de incorporación do crecemento desmedido do vínculo da poboación co instrumento, e peor aínda, provocou que esa participación e militancia sexan desviados cara á posibilidade de espazos de poder local ou da distribución de postos de traballo en alcaldías, gobernacións e outras entidades do Estado, gañadas co voto grazas á figura do líder máis que á dos dirixentes locais.

Pola súa banda, os movementos sociais que propiciaron o proceso de cambio e o seu defensa no primeiro período presidencial retornaron á súa identidade orgánica de organizacións sociais con demandas e reivindicacións propias fronte ao Estado. O papel protagonista e estratéxico outorgado pola Constitución aos movementos sociais quedou diminuído pola presenza do Estado e o liderado, que son os que asumiron a vangarda dos procesos de transformación. Doutra banda, as organizacións sociais limitáronse a ser benefactoras das obras entregadas ou a conformarse con que os seus dirixentes sexan incorporados nas estruturas estatais, xerando unha sorte de baleiramento orgánico das propias organizacións.

Erros: O MAS-IPSP, carente de procesos de formación e promoción de liderados, desviou á militancia á procura de postos de traballo en alcaldías, gobernacións e outras entidades do Estado, gañadas co voto grazas á figura do líder máis que á dos dirixentes locais.

O Proxecto Político

Cal foi o proxecto político que permitiu a masiva adhesión da maioría nas eleccións do 2005 e logo puidese ser referendada en todas as eleccións posteriores e un referendo revogatorio?

Pois o suxeito histórico que representaba a maioría, personificado en Evo pero que eran eles mesmos, o mesmo rostro, a mesma historia de racismo, discriminación e exclusión histórica. O programa eran eles mesmos e as súas carencias; e aínda que moitos partidos de esquerda e sectores sindicais impulsaron o proxecto do socialismo como parte dese proceso de transición que empezaba, a Asemblea Constituínte, preferiu definir a través dos seus representantes o que o noso proxecto de país ten unha raíz fundamentalmente indíxena orixinaria campesiña, e encárnase na utopía dos nosos pobos do Vivir Ben, que para uns era un proxecto revolucionario comunitario, que os nosos pobos nos herdaban para seguir construíndo e para outros se materializaba no Socialismo Comunitario como construción histórica máis aló do capitalismo.

Esta condición ideolóxica definida polo suxeito histórico e as súas carencias históricas é a que primou no pragmatismo político que seguiu desde o nacente Estado Plurinacional, que asumiu no proceso de cambio a esencia política de mellores condicións de vida. Deixouse de lado o protagonismo IOC [o suxeito histórico] do proxecto, converteunos en beneficiarios e, paulatinamente, deixouse de dar lugar á discusión e formación ideolóxica para limitarse ao reparto de postos no estado e beneficios materiais para a comunidade, a veciñanza ou a organización social.

En definitiva a inclusión social e política que foi un logro importante, quedou despolitizada dun proxecto revolucionario que continuar, e entón, o liderado encarnouse no propio proxecto político, na adhesión ou non a Evo, e non nun proxecto revolucionario de país que fose antineoliberal e anticapitalista.

O Estado Plurinacional

Con todo, os cambios reais na xestión pública nestes 10 anos do goberno de Evo non lograron transformar a esencia do poder de Estado. Iso si democratizárono para que os novos actores políticos hoxe poidan ser parte esencial da organización dos Órganos do Poder Público, e democratizaron unha nova forma de interculturalidade na política que se dá no espazo público, onde os diversos actores políticos atópanse en espazos comúns.

Referímonos a quen, desde a maneira de organizar o estado republicano e neoliberal, foron parte de distintos partidos políticos e quedaron na función pública por diversas razóns, desde teren coñecemento de como funciona o administrativo e a imperiosa necesidade do novo goberno de facer xestión mentres os novos actores políticos aprenden, até o oportunismo militante doutros que logo do cambio de goberno rapidamente apareceron como antigos masistas, sendo que o seu obxectivo, ademais de conservar a paga, facer carreira política coa experiencia de anteriores militancias nun contexto político novo que democratiza a condición de representación para todas e todos e permite tamén que estes antigos políticos neoliberais reaparezan con novo discurso e nova cor.

Algúns estudos pioneiros realizados sobre a nova xestión pública no proceso de cambio (SIFDE, CIS), sinalan que o comportamento estatal segue sendo neoliberal e republicano; que en esencia non se modificaron as relacións laborais, tampouco as xerarquías nin a maneira en que estas se comportan e mandan sobre o conxunto dos subordinados. Será entón que o Estado en tanto estrutura de poder concentrada, traduce habitus xerarquizado que non é posible cambiar? Historicamente ocorreu así, pois non se pode transformar unha maneira de organizar o poder do Estado tan só cambiando persoas e remitíndose a realizar parches administrativos, sen que se cuestionou a fondo a propia maneira en que o poder autoritario, patriarcal e xerencial perviviu ao longo da propia existencia do país e do seu Estado de representación.

Algúns estudos pioneiros realizados sobre a nova xestión pública sinalan que o comportamento estatal segue sendo neoliberal e republicano; que en esencia non se modificaron as relacións laborais, tampouco as xerarquías nin a maneira en que estas se comportan.

Insistimos que o logro visible é a inclusión de sectores que nunca antes tiveran oportunidade na estrutura estatal a non ser de empregadas de limpeza ou porteiros. A condición democrática inclusiva foi escandalosa para os oligarcas locais que sentiron manchada a súa historia de manterse como patróns eternos no quefacer da política. A pesar deste importante avance liberal, nun país no que a expresión do racismo era unha forma aceptada de relación social e de facer política, non se avanzou demasiado no perfil ético e no compromiso político dos que administran varios espazos de poder por elección ou ben por designación.

Este encontro intercultural na política e na xestión pública entre vellos militantes conversos e servidores públicos novos, elixidos o marco do novo Estado e que se incorporan por primeira vez en espazos de decisión, converteuse nun encontro onde o peso colonial continua definindo os comportamentos políticos e éticos dos servidores públicos. Desta maneira, os vellos funcionarios de oficio ensinan leccións que versan sobre como enganar ao Estado, como obter ganancias e prebendas ou ben como facer o menos posible obtendo os maiores réditos. Así, o Estado de transición atópase coa falta de formación política institucional de moitos servidores públicos que chegan ao Estado, coa soa convicción de que aproveitarán a oportunidade outorgada, para lograr recursos persoais e poder de influencia no seu espazo territorial de traballo.

Desta maneira, moitos dos que recentemente se incorporan ao Estado sendo elixidos, sen maior coñecemento no labor representativo, terán a un conxunto de asesores do vello cuño que lles soprarán ao oído e asesoraranos para que aproveiten as oportunidades que se lle ofrezan. Algúns non aparecerán ao longo da súa xestión e manteranse atentos aos seus propios beneficios; mentres outra parte importante entenderán o sentido da oportunidade política que se lles deu e tentarán aprender e xestionar beneficios para o sector ou rexión á que representan.

Uns poucos sosterán a mirada nacional e estratéxica para a que foron nomeados e serán os que nos medios de comunicación, nas rúas ou nos espazos sociais sosterán con argumentos e a súa propia condición de vida, o compromiso político que manteñen co proceso.

Funcionarios de xerarquía en diversas institucións terán que lidar cos privilexios herdados do poder. De partida un soldo que xa marca a diferenza, con estipendios en viaxes, ademais dun conxunto de ítems para decidir sobre persoal de confianza que os atenderán, non só secretarias e mensaxeiros, senón asesores, choferes e mobilidade, quizais gardas e policía de servizo na porta da súa casa; ademais dun conxunto de funcionarios que lles renderán obediencia para conservar o seu traballo.

Moitos non poderán resistirse os privilexios que lles din que son superiores aos demais e que por tanto deben comportarse como os outros esperan que o fagas: con superioridade e sendo absolutamente coherentes cos praceres do poder que por algo foron feitos para os poderosos.

Moitos terminan ou empezan crendo que foron elixidos por ser os mellores, e non como verdadeiramente foi nesta democracia de inclusión, onde se lles outorgou a oportunidade para que demostren ao pobo mandante que poden ser servidores públicos, que están na dispoñibilidade de aprender e traballar en equipo para mostrar ao país que o seu Estado está a cambiar para ser Plurinacional e que é cada vez máis intercultural. Vivimos un proceso que leva o seu tempo para facer que a diversidade non só atópese e recoñeza, senón que sexa capaz de transformar a administración pública e o propio Estado desde o compromiso político e a conduta ética da sociedade nova que queremos construír.

As Clases Medias

Un dilema destes 14 anos foi, que facemos cos novos sectores que agora teñen ingresos medios e oportunidades novas, produto das condicións do proceso de cambio? Foi parte das estratexias electorais ver como chegar a esa nova mocidade que vivía nesta nova condición de clase, e ademais como responder a este sector que resultou sendo cada vez maioritario e urbano. Pois resulta que precisamente o que o proceso de cambio presentásese nos últimos anos como un proceso democratizador e incluínte para os propios grupos de poder do pasado, contribuíu a súa despolitización e a que a inclusión se convertese nunha canle de acceso ao mercado dos consumidores. Un modelo é o propio mercado, competitivo, occidental e individualista-racista no que para triunfar non só hai que ter moitos títulos, senón tamén parecer menos indio.

Pero este mesmo camiño, levou a un maior ascenso das clásicas clases medias nun país que non se distinguiu no pasado por ter unha ampla cintura social, senón máis ben por amplas maiorías excluídas e unha mínima oligarquía de poder. Estes sectores sempre tiveron seu toque de distinción racista, de ostentación de liñaxe e apelidos, tamén de recursos, pero sobre todo o diferenciarse da indiada, cun complexo de inferioridade que lles facía sentir que mentres máis odiaban aos indios, máis aceptados podían ser entre os escasos círculos oligárquicos.

Desta maneira, foi unha afronta de clase o que un indio se convertese en Presidente a nome de todos e deles que reivindican a súa orixe colonial antes que indíxena, e empezaron a aflorar os odios, xunto á sensación de invasión de clase que realizaban os sectores populares con novas condicións de dereitos e de consumo.

Estamos a vivir a rebelión das clases medias, que se atribúen a voz do pobo, como sempre o fixeron, tamén nas súas representacións partidarias do pasado; pero ademais co compoñente da violencia desatada.

Daquela, fronte á revolución da inclusión nestes case 14 anos, estes sectores medios empezaron a ampliar o seu descontento cara a outras formas políticas xa que os partidos de outrora xa non os representaban. Agrupacións cidadás, que se organizaban por intereses concretos, xunto á gran afluencia das igrexas evanxélicas, propugnaron o novo discurso da despolitización, mesturando demandas de clase xunto a unha aureola relixiosa dunha predestinación que politizou temas como o aborto ou o feminismo como atentados contra a familia. Aínda que o proceso electoral ao redor da necesidade de adscribirse a organizacións e partidos políticos dividiu a participación, estas formas organizativas sectoriais e temáticas xuvenís e de clases medias mantivéronse como unha nova identidade política de clase.

O Comité Cívico Cruceño, xunto ao seu brazo paramilitar, a mocidade cruceñista, converteuse nun referente deste novo momento de organización política, que nas condicións aceleradas pola conxuntura electoral, permitíronlles comandar a estes novos sectores políticos, esta vez cun compoñente inédito, a expansión do discurso cara a outras capitais de departamento a nivel nacional, que combinaron as representacións políticas formais e partidarias coas representacións cívicas e as representacións universitarias (que precisamente representan as clases medias en ascenso tanto como as tradicionais, nas universidades públicas como privadas), e logrou un bloque urbano de enfrontamento co proceso de cambio, coas organizacións sociais e coa maioría popular.

A eles sumouse a Resistencia Xuvenil Kochala en Cochabamba, que son quen comandaron os actos de violencia e racismo contra as campesiñas e sobre todo as ‘polleras’ ás que queren negar na súa propia identidade; sucedeu o propio cos universitarios Sucrenses e co Comité Cívico de Potosí, ou no Beni, tomado pola propia xente dos cívicos cruceños.

En fin, estamos a vivir a rebelión das clases medias, que se atribúen a voz do pobo, como sempre o fixeron, tamén nas súas representacións partidarias do pasado; pero ademais co compoñente da violencia desatada, da volta aos discursos racistas a nome da Democracia, da falta de respecto á institucionalidade lograda, por canto foi feito polos indios.

Mais iso si, están dispostos a defender a Constitución se lles serve para os seus propios fins políticos.

(*) Juan Carlos Pinto é sociólogo e analista político boliviano.

Próxima entrega: O golpe de estado neofascista cívico evanxélico