ENTREVISTA 

“Pasámonos a vida finxindo”

Esther Peñas | Madrid | febreiro de 2020.  “Pasámonos a vida finxindo”, declara Ignacio Castro Rey (Santiago, 1952) á poeta e xornalista Esther Peñas. A responsable do departamento dixital da Fundación ONCE ten entrevistado ao filósofo e crítico de arte compostelán con motivo da publicación do seu último libro, Lluvia oblicua, que acaba de chegas as librerías da man da editorial Pre-Textos.

“Pasámonos o día elixindo”… o intranscendente, o mortífero, o banal?

Pasámonos o día elixindo calquera cousa (a ser posible secundaria: azucre ou  sacarina?) que nos libre da obrigación moral de elixir fóra do menú da oferta consumista, que hai tempo que inclúe tamén a ideoloxía política. Pasámonos a vida elixindo para fuxir da escena natal da que vimos, fóra de cuxa escoita non pode haber ningunha autonomía, liberdade nin saúde.

En que momento perdemos a “obriga moral de dialogar co claroscuro que somos”?

Hai moito tempo. O home sempre tivo esta tentación; a muller, menos. Pero a Ilustración e a Revolución Industrial déronlle un xiro de porca ao vello soño da especie de atopar unha prisión confortable que nos libre do peso de vivir, único para cada un. Desde entón cremos superar a porción de noite da que vimos. É a nosa forma universal de racismo, que inclúe desprezar o pasado e a tres cuartas partes da humanidade. Por suposto, é unha ilusión adolescente propia dunha sociedade senil, pero unha ilusión poderosa que nos fixo moi infelices.

Se tememos tanto á vida como insistes no ensaio (“a desconexión é vital para que ocorra algo”), por que, á súa vez, atérranos a morte? Seica vida e morte son dous momentos dun todo?

Tememos á vida porque é mortal. A morte é só o enigma de cada vida, o que esta ten de  inapresable en cada un dos seus momentos cruciais. Pasámonos o tempo conectados á cobertura (técnica, social, histórica) para salvarnos da nosa vida única, que nos pesa. A modernidade é unha versión laica da vella idea de salvación, pero sen a cosmovisión e a sabedoría ancestral que emanaba das relixións.

“Hai unha intelixencia, un valor e certas decisións que só poden vir das emocións”. Cando deixarse guiar pola emoción e cando “manter a cabeza fría”?

As emocións han de ir por diante, doutro xeito estamos mortos en vida (é casual que teñan tal éxito as series de zombis?). Manter a cabeza fría é unha tarefa ascética e intelectual importante, para mulleres e para homes, pero despois de que vivamos e sintamos algo persoal. Se o sistema anímico de cobertura social (o espectáculo da opinión e a información) vai por diante, e xa non podemos sentir nada por conta propia, nin chorar polas nosas íntimas e inevitables perdas, a cabeza fría e o privilexio masivo do cerebro convértese nunha máquina policial que nos encerra nun  ensimesmamento estéril. O resultado é este mutismo do próximo que vemos por todas as partes, unha  catatonía de presenza real que malamente pode compensarse coas conexións  virais na rede.

“A chamada postverdade comeza cunha insólita posibilidade de mentirse a si mesmo”. Pero isto, ata que punto é posible?

Mentirse a si mesmo, non deixar que as percepcións individuais cheguen á cabeza, volveuse relativamente fácil unha vez que cada un de nós vive acompañado dunha inmensa multitude de posibilidades coreadas, e coloreadas, en pantalla. Se nos pasamos a vida “compartindo”, antes de vivir nada a fondo, a mentira está garantida. E a peor das mentiras, pois nin sequera lembramos cal era a nosa versión orixinal das cousas. Despois a información e os políticos fan marabillas con esta  desmemoria da xente, unha humanidade que delegou os seus sentidos no Deus social, no poderoso Estado-mercado.

“Faltan traumas reais”; isto en si mesmo non é o peor dos traumas?

En efecto, así o vexo. Un precioso libro recente dicía que os mimos son a peor forma dos malos tratos. A orde social, para converternos en inválidos conectados, regálanos continuamente facilidades envelenadas que nos fan orfos do “non”. Un ser humano ao que lle faltan traumas, que se ten aforrado o esforzo heroico por darlles forma e sentido, é o escravo por excelencia. Vendeu a súa alma ao diaño da interactividade,  pretendidamente horizontal. Como delega a súa escura intimidade no espectáculo social, perdeu tamén o único e abrupto territorio desde o que podería exercer unha forza. A súa vida xa non pesa, por iso tampouco pode tomar decisións. Quedan soamente as conexións.

Lexitímase ao amo (calquera que sexa o seu rostro) porque cada un de nós admirámolo, dalgunha maneira queremos ser amos ou por desatender a nosa obrigación para connosco mesmos?

Os novos amos, esta lexión de líderes estelares e expertos (ás veces moi alternativos) que deben vivir por nós, representan un novo “culto á personalidade” que expresa a nosa profunda e consensuada despersonalización. Creo, por exemplo, que non é certo que a xente tema perder a intimidade nas redes. Ao contrario, está encantada de compartilo todo, de que a súa vida non teña sombras intransferibles, e poder así flotar no plano  inmanente da transparencia total. Warhol quedouse curto. Todos conseguimos unha cota de fama e popularidade que encarna a relixión perfecta. Deus morreu para que as súas criaturas sexan divinas. De paso que cultivamos a adoración dos nosos ídolos favoritos, cultivamos tamén a imaxe coa que estamos casados.

O asombro (a filosofía da admiración) é a orixe do pensamento, pero tamén a sospeita. Cando partir dunha ou outra?

O asombro non vén a petición. Talvez asombro e sospeita sexan algo parecido: o acontecemento dun afora que irrompe en nós, aínda que con dúas distintas tonalidades, de feitizo ou temor. Sexa como sexa, á marxe mesmo do seu ton tranquilizador ou inquietante, só se pensa a partir dunha irrupción, a percepción ou experiencia que non eliximos. Todo o que vai durar en nós nace de algo non elixido. Con frecuencia, as eleccións só pechan o círculo idiota do  narcisismo que nos separa do mundo e convértenos en autistas de éxito.

Se un emprega tanta vehemencia en reivindicar o humano fronte á máquina, como feixes no ensaio, cabe pensar que a máquina está a gañar demasiado terreo sobre o humano…

Témome que así é. E cando digo máquina non me refiro tanto aos dispositivos tecnolóxicos, eses xoguetes espectaculares que enganan aos nenos grandes que somos, canto ao propio funcionamento automático do corpo social. Unha sociedade non derruba un Deus sen poñer en pé a outro. E a gran máquina que nos dirixe non ten corpo, nin é  localizable: consiste na fe mesiánica que depositamos na sociedade, na información e a ciencia, que hoxe cumpren o labor profética que antes depositabamos en poderes, francamente, un pouco máis serios.

Hai unha “violencia necesaria e xusta”. Cal?

A violencia de vivir, sen pedirlle permiso a ninguén. A violencia de atreverse a ser un perigo, unha singularidade que no seu núcleo non pide nin necesita recoñecemento. Cando dimitimos desta violencia existencial convertémonos en crueis cazadores da suposta “violencia” dos outros, á procura do que no Outro (inmigrante, ruso, musulmán, homosexual, taurino ou machista) quede de vida, dunha vitalidade que non pacta e que nós traizoamos. Non lle perdoamos ao outro que conserve algo do que nós fomos ou quixemos ser, agora triturado pola relixión da seguridade. Todo o noso odio actual, sempre en busca de vítimas que protexer e verdugos que castigar, nace do que non ocorreu entre nós, por covardía, ao abandonar a violencia de vivir. Hai un remedio, en palabras da miña Clarice  Lispector: “As pequenas violencias líbrannos das grandes”. Pero custaranos romper coa relixión do consenso.

Que catástrofe somos?

A que resulta de abandonar a coraxe de habitar unha terra máis profunda que todas as súas leis. Liquidamos o diálogo coa soidade común dunha condición humana sometida á gravidade e a morte. Debido a este retroceso diante o tráxico, tampouco podemos ser xoviais. O malhumor, e unha especie de depresión crónica, invádenos. Toda a cadea de catástrofes exteriores que supostamente nos ameazan teñen a función de ocultar esta triste mutación que opera en nós, os elixidos do progreso, coa catástrofe xorda que está en marcha en nós.

Como loitar contra unha alienación que chegou a sentirse feliz?

Quizá abandonando a obrigación de divertirse e ser feliz custe o que custe, que é unha  imbecilidade tipicamente moderna imposta por un puritanismo angloamericano que (facéndonos a todos bastante infelices) non soporta a vida nin a unha humanidade que non sabe e sempre terá as mans baleiras. Nalgún lugar de Choiva oblicua suxiro que talvez Occidente lograse en inglés a vontade de elevación, de furiosa separación, que non conseguiu en alemán. Grazas ao poder militar da nación elixida, Occidente é hoxe unha xigantesca seita entre os pobos da terra.

Traizoámolo todo, empezando pola paixón de vivir: ten emenda posible?

Si, pero non é fácil. Habería que  desandar parte do camiño. Teriamos que  reinventar, teña a filiación ideolóxica que sexa, unha espiritualidade tan intensa e escura como  traslúcida é a nosa vontade neo-puritana de transparencia. Se non o facemos, as culturas que nos rodean, que (de China a Rusia, de Turquía a México) desprezamos como atrasadas, deixarannos algún día na condición de simpáticos países turísticos para visitar en vacacións. É posible que isto ocorra? Creo que si, aínda que non vai ser mañá. É desexable que ocorra porque a nosa soberbia, esta violencia autista que nos caracteriza, non ten máis cura que a través dun choque traumático co exterior.

[Entrevista traducida do castelán por Gonzalo Trasbach]