Complot contra do real

O espectáculo obreiro de Pere Noguera só se pode gozar se un pertence a certa seita, compartindo o aburrimento terminal (e o afastamento elitista da lei da gravidade) que caracteriza a unha parte do universo artístico. Se un vive aínda en algo parecido á terra, pouco hai que facer neses escenarios, á parte de pasar un pouco de vergoña allea. Ser exiliado pola forza policial da Federación Rusa non autoriza a Pavlenski a ter nada novo que dicir no campo da arte, por moito que se teña cravado o escroto no chan da praza do Kremlin, mutilado a orella ou queimara pneumáticos en Moscova. Por moito que despois o artista explique aos medios que se tratou de “unha metáfora da apatía, a indiferenza política e o fatalismo da sociedade rusa”, e que insista en que a acusación de vandalismo non basta (“Quero que a miña acción sexa reclasificada como terrorismo”), seguimos no terreo do activismo social que debe facer a vida común irrespirable en ámbitos culturais, para así manter a súa elevación social e a provocación do seu poder mediático.

Pode ter o mérito que se queira como activista, igual que as mozas de Pussy Riot, pero contribúe pouco a abrir espazos de encontro libre, detendo a velocidade social que nos mantén cativos. Trátase, nestes e noutros casos, da rendible obsesión dun cara a cara co poder que eleva a uns cantos á categoría de radicais transgresores oficiais e, de paso, prolonga ata o infinito o espectáculo do poder. Cando o certo é que (de Sokurov a Loznitsa) hai outros rusos actuais, talvez menos “comprometidos politicamente”, que seguen dialogando con Chéjov, Tolstoi, Tarkovski e Dostoievski. 

O uso descarado de temas mediáticos, enzoufados cunha estética conceptual, é o que deu celebridade a aqueles que se limitan a encerrar obreiros inmigrantes nun soto, pagándolles o salario mínimo, ou a poñer en Arco a imaxe dos “presos políticos” cataláns. Nun caso e noutro, e en tantos outros, só se está xogando artisticamente cos  temas trillados que xeraron alarma social. Xogan co papel perverso de branquear as conciencias da elite, cunha especie de ONG vangardista que é solidaria a distancia. Todo isto lembra á imaxe da escuálida nena africana que duplica as vendas de calquera semanario neoiorquino. Non só aumenta as vendas, senón que así, solidarios a distancia do horror dos outros, sentímonos cargados de indulxencias plenarias de vangarda. Pero isto é o que outros chamarían pornomiseria.

Poderíase dicir un non é experto en nada, agás no que xa parece un xeneralizado trastorno bipolar, esta oscilación inestable entre a contemplación catatónica dalgúns espectros soltos e a acción neurótica que se esgota en se mesma, sen ningún efecto externo. Non se trata dunha vacilación que constitúe a nosa norma? Dende aí falarei, mal que me pese, desde unha patoloxía normopata.

No cinema atopamos versións ás veces marabillosas deste trastorno que, por unha banda, carga a acción de densidade e, por outro, carga as paradas de axitación, un bulebule dificilmente narrable, coma se a enteira pulsación do universo estivese por un instante nela. A tormenta abstracta do fóra, di Deleuze. Podemos revisar na lendaria A delgada liña vermella (T. Malick, 2002) unha mostra soberbia desta oscilación. Nun plano toda a acción do mundo, ata o extremo dos peores pesadelos bélicos, refinadamente filmados; noutro, que ás veces se confunde co anterior, a calma enteira da terra na ondulación da herba, nos murmurantes monólogos interiores; e nas lentas cancións indíxenas ou na indiferenza do arboredo autóctono á historia demente dos nosos homes.

Tamén atoparemos nalgunhas instalacións audiovisuais de Bill Viola unha excelente mostra de certa alta indefinición que, capturando un infinito local en acto, tivo na arte do pasado (Velázquez e Ribera, pero tamén Monet ou Van Gogh) mostras inesquecibles. Que sempre volveron coándose no medio, polas gretas da alta definición urbana que tenta protexernos. No medio do noso terrorismo da inmanencia, que é o da moda, unha transcendencia infraleve: isto é Twombly, Erice, Lispector, Cage. Ás veces Warhol, Guerín, Larrea, etcétera. Unha nova estudante, despois de asistir aos retablos das paixóns en Viola e ser absorbida pola densidade daquel lento Ilo (ello) emocional, ten que dicir ao volver ao tráfico urbano: Non entendo a rúa. Esta é a idea, mantendo inevitablemente un pé na policía social, poñer de cando en vez un pé fóra, no bulebule sen forma do fóra. E gardar memoria diso, aínda que sexa unha memoria que as máis das veces ha de ser clandestina.

“A deriva antropomorfa da posmodernidade (e a súa posverdade), en conivencia co poder dos medios, conseguiu que a aura sexa do todo triturada nos obxectos para reaparecer no perfil de certos suxeitos radiantes.”

Como sexa, apenas nada desta maxia da detención atopamos na aritmética media do universo accionista, sexa na performance, na acción ou a escenografía da danza minimalista. De acordo en que tamén o normal, en artes plásticas tradicionais como a pintura e a escultura, é o aburrimento. Un Baena ou un Lois Patiño non nacen todos os días. Un Evaristo Bellotti non é a norma; tampouco un Gordillo, un Carlos Franco ou unha Alicia Kopf… Pero no mundo da performance parece que a liturxia antropomorfa, ese dispositivo centrado en corpo aurático do artista, devora calquera posible poética dos obxectos. A deriva antropomorfa da posmodernidade (e a súa posverdade), en conivencia co poder dos medios, conseguiu que a aura sexa do todo triturada nos obxectos para reaparecer no perfil de certos suxeitos radiantes.

Boa parte dos personaxes de vangarda viven como enmeigados, axustados a un dispositivo social e tecnolóxico que lles serve cobertura. Neste sentido, era bastante graciosa a caricatura de Marina Abramovic que Sorrentino realizaba na Grande Bellezza, onde un público cativo aplaudía a rabiar a performance dun idiota calquera que era coma eles, unha marioneta que hai moito tempo que non sabe nada dos fíos que a moven nin da terra que está abaixo. Non é seguro que as Vangardas triunfasen, pero de calquera modo vivimos baixo unha incansable estetización da vida corrente. A estética é o último recurso social, o ideal, cando non se pode nin se debe recorrer directamente á policía. Poucas cousas realizaron un labor de doma comparable ao da institución artística.

“A estética é o último recurso social, o ideal, cando non se pode nin se debe recorrer directamente á policía.”

Que se lle poida chamar accionista a alguén que se dedica a realizar en público ou en privado accións documentadas, actos que todos os días podería realizar calquera, xa indica ata que punto a exterioridade común, e os seus encontros anómalos, son unha especie en vías de extinción. Unha especie que a arte, fomentando esa extinción e aproveitándose dela, converte nunha actividade de elite narcisista, aliada co espectáculo do poder. E isto sumado ademais á desalentadora obsesión vangardista polo arquivo, a documentación e a exposición, naturalmente mendicante das consecuentes subvencións estatais. Como di Valcárcel Medina no seu libro de conversacións con Eugenio Castro, “Todo o mundo é poeta ata que se lle di en que consiste a poesía”. Neste mundo enfermo de conciencia, parece que a arte representa a cabeza buscadora desta policía social que debe vixiar que nada real ocorra entre nós sen unha catarata de comentarios que o anule.

Mesmo nalgunhas das máis enxeñosas accións, as menos espectaculares e máis cargadas de ambivalencia común, hai algo de institucionalizar a desaparición do común, de vampirizar documentalmente unha acción vital que sempre será clandestina, que ten que selo. Por que vivir oficialmente ao redor diso, e ademais ter que poñelo nun currículo? É certo que escoller oitenta persoas aleatoriamente para chamarlles e comunicarlles que xa che puxeron o teléfono crea unha encantadora indefensión ao “colocar á xente ante feitos ‘normais’ aos que nunca presta atención” (V. Medina). Igual que irse a un apeadoiro de tren e pasar nel horas enteiras saudando os pasaxeiros que os cruzan en trens que non paran. Pero millóns de persoas fan cousas parecidas todos os días, e non por iso se arrogan ningún dereito dentro da historia da arte. Unha vez máis, tamén neste punto, a vella idea vangardista de fusionar arte e vida cotiá mostra o esbozo dunha demagóxica horizontalidade que, en realidade, encarna o culto a unha nova elite bastante banal. En palabras do mesmo artista no citado libro de conversacións, coa súa habitual desenvoltura popular: “Perdoa, non sei quen é Jacques Vaché (…) para que ser moderno cando aínda non se resolveu nin a cuarta parte da antigüidade?”.

Ás veces parece que a vocación pornográfica do conxunto do corpo social, buscando desesperadamente exorcizar o segredo real a través dunha constante exhibición, atopa en certa arte que non parece máis que un reality televisivo radical, as súas expresións aberrantes máis logradas. A duras penas a ideoloxía progresista e crítica desas accións (por exemplo, as do celebrado Santiago Sierra) líbralles da súa obvia conivencia co peor do sistema, a pornomiseria que supón parasitar sen descanso a infelicidade doutros que han ser vitimizados. É un pouco o defecto de calquera pornografía, a duras penas escondendo a súa orixe histericamente puritana. Xa só quedan, neste horizonte nivelado polo espírito da economía, corpos illados e conexións obscenas.

“Neste mundo enfermo de conciencia, parece que a arte representa a cabeza buscadora desta policía social que debe vixiar que nada real ocorra entre nós sen unha catarata de comentarios que o anule.”

Sen ningún efecto recoñecible, alguén dixo algo similar a propósito da exposición de Bruce Nauman en Madrid en 1994. A “catatonia” (sic) do espectador, que en realidade é un público cativo da aura radical do artista, non se supera co suposto golpe dun “bate de béisbol” (Nauman), nin representando cabezas cortadas e corpos torturados que colgan. Xa vimos toda clase de horrores nas noticias. Se a arte autodenominada radical non ten outra cousa que mostrar, é mellor que se retire. Estamos sobrados de aburrimento espectacular. A única sala baleira da mesma planta do Reina Sofía onde dominaba Nauman, unha estancia poboada dalgunha sombra e ecos sós, era infinitamente máis poética e artística que as salas dedicadas á celebridade estadounidense, cheas de ruído e provocacións de deseño conceptual.

Mutatis mutandis, ver evolucionar pola sala unha silenciosa accionista que deixa caer adoito follas numeradas resulta, ademais de contaminante dun posible espazo de silencio, máis tedioso que unha misa de outrora. En realidade, só nos salva do aburrimento o narcisismo compartido: eu vexo, ti ves, ela ve, todos vemos que estamos aquí, neste escenario elixido. Ocorre igual que no xornalismo: a noticia créaa a circulación precociñada, que á vez xera o mito do lugar adecuado e do momento xusto.

Esta é a interactividade de moda, usando a fondo a demagoxia dun poder horizontal; por tanto, invisible. Como cando todo o mundo segue a un youtuber, naturalmente encantado de coñecerse, pero que demais consegue conectar as súas parvadas cunha nube de seguidores. O da artista consciente de si mesma evolucionando baixo programa nun acto filmado, e (o que é peor) o do público consciente do seu saber na mesma sala. Todo se xoga entre chiscadelas de expertos, onde non pode ocorrer absolutamente nada. Agás, está claro, a atención silenciosa do público cativo, como nas vellas liturxias en latín. Alí tampouco ninguén entendía nada, nin había moito que entender, pero todo o mundo se vía recoñecido participando dunha celebración onde estaban os focos, ata a prensa. Para cerimonias catárquicas, as do vudú ou as misas que subsisten, onde ás veces mesmo a homilía cóntanos algo.

Por todas as partes sentímonos asolagados no accionismo por esta celebración puritana e Über-narcisista do corpo. Cando na dogmática posmoderna “a natureza foise para sempre” (F. Jameson) parece que só nos queda a aura do corpo artístico, autoconsciente no medio da nada sideral. Pero este deserto creámolo antes nós, os fillos da ilustración e o nihilismo norteños. Como a cultura angloamericana, que nos violou aos primates do sur, conseguiu extirpar calquera resto de alma no horizonte, só nos queda a propiedade privada do corpo, recollendo a aura narcisista que extirpamos da terra. Francamente, ante a comedia da arte algúns seguimos preferindo os charcos sucios na rúa. Polo menos pode haber ratas, é dicir, algo distinto ao noso tedioso enclaustramento programado, limpo de roña e ademais enfermo de conciencia.

Tanto na versión elitista do accionismo, como na versión popular das películas de acción, nada de haber de interioridade nin de alma, menos aínda sen testemuñas. Para compensar ese deserto inxectado, todo debe ser interactividade, espectáculo, impactos e escenarios deseñados. Con todo, outra cousa é que de cando en vez ocorran, neste campo invadido pola estupidez elitista dun suposto saber, algúns milagres primarios, non antropocéntricos. O corpo e o aspecto de Marianela León, filmado e musicalizado polo equipo de Fernando Baena, representa en Duende, muerte y geometria unha alegoría da sorte do animal sacrificado. Todo nela, no medio dun decorado que lembra vagamente a tauromaquia, funde o corpo humano cunha contorna ilimitada. Acróbata da inmobilidade, axustada a unha tauromaquia latente, o xesto corporal de Marianela, a boca entreabierta e a saliva caendo, o sorriso perdido funde o drama animal da humanidade nunha soa rolda, tan diúrna como nocturna. Dalgún modo, ela e o seu equipo fan pintura viva, cun corpo e unha situación extremadamente ambigua. Encarnan unha coreografía lenta e agónica onde calquera ser podería participar sen moverse. E todo iso sen a habitual distribución social de vítimas e verdugos.

Aínda que, claro, non é isto o que nos atopamos a diario nos pagos artísticos, tramados de cabo a cabo polo que dita a vontade dunha terapia social que nos libre de existir. Ata na mítica Water Walk de Cage pouco máis vemos que présas, actividade, ruído, focalización no corpo estelar e as accións do home, o que xa por todas partes nos asolagaba. Se falta a poética dun silencio telúrico (presente en In a landscape, nalgún marabilloso preludio de Cage, talvez no celebrado 4′ 33”), falta tamén o que podería arrincarnos do tedio, do medio durmir da socioloxía.

O campo enteiro da performance e as accións está asolagado por un privilexio antropomorfo da actividade humana, iluminada por focos, patrocinios e folletos explicativos. Mala cousa que haxa que explicar moito; por exemplo, nun chiste. E isto ademais cae, diciamos, sobre unha mutación antropolóxica onde a acción desapareceu, en beneficio dunha expresión obscena do público coas mans atadas pola macroeconomía… que é macro porque penetrou nos tecidos neuronais. Só baixo unha mutación antropolóxica chea de colaboracionistas, nun mundo sublunar onde ninguén se toma sequera a molestia (para non mirar de fronte a ninguén) de preguntarlle a hora ao próximo é onde a acción máis imbécil, con tal de que a realice alguén con fama de radical, mereza ser filmada e documentada. Como diría Baudrillard en nome da operación poética da forma, onde un narcisismo imbécil do suxeito tapa por todas as partes a aparición dos obxectos: “Todo o malo que lle pase a esta cultura paréceme ben”.

“O culto deportivo, sexual e estético do corpo provén dunha expropiación, que lle quitou ao suxeito calquera latencia que puidese ser anímica, calquera conexión interna cunha comunidade terreal de seres posibles.”

Da radiante América (así se chama a si mesma, ignorando un sucio continente sureño que a sectaria “doutrina da separación” evanxélica despreza) herdamos unha eficaz dialéctica illamento interno/mobilización externa que pouco ten que envexar aos peores momentos da torpeza marxiana. Dun lado, a soidade antropolóxica dun suxeito profundamente desarraigado, empezando polo leito sombrío que lle daría vida, pola economía, onde cada ser humano é un átomo illado e mudo ante o seu fondo existencial. Doutro, os efectos especiais do entretemento, pornografía e sentimentalismo romántico incluídos, poñendo en pé un ruidoso sucedáneo artificial ao deserto que antes se inxectou. Deserto natural e efectos especiais virtuais: pensemos de onde outro sitio vén o triunfo social da tecnoloxía. A arte de vangarda ofrece habitualmente a mesma dialéctica, pero en versión elitista. O baleiro do encontro común, exiliado do noso imaxinario polo labirinto separador da economía, é enchido a posteriori con eventos, documentado nun plano sofisticado. O culto deportivo, sexual e estético do corpo provén dunha expropiación, que lle quitou ao suxeito calquera latencia que puidese ser anímica, calquera conexión interna cunha comunidade terreal de seres posibles.

O espectáculo continuo do noso escenario social, tamén nas súas variantes pornoterroristas, provén do noso mutismo existencial conectado. A unha humanidade reducida ao silencio, á prohibición de pararse e percibir, só lle queda o espectáculo dos corpos evolucionando no baleiro. Isto vale para a barateira do cinema de acción e para a vangarda da arte accionista. En ausencia de calquera interioridade secreta, xa non digamos alma, só podemos comunicar expresións provocadoras, impactos que xeren tendencia. Unha liberdade de expresión obscena é o xusto correlato dunha liberdade de acción nula, laminada pola economía. Se o body art tivo éxito foi nun horizonte antropolóxico de expropiación, cunha interioridade e un arraigamento territorial profundamente mutilados. A crise da presenza da que fala Tiqqun, o empobrecemento da experiencia do que falou Benjamin, é o baixo de fondo que explica este culto pola acción solipsista dun suxeito estelar, evolucionando co seu corpo baixo os focos. Foron necesarios moitos recortes ontolóxicos e anímicos antes de chegar a esta xenial tautoloxía do Eu e o seu invéntate a ti mesmo.

“A única solución política que pode ofrecer a arte é converter en monumento duradeiro eses poucos segundos onde ocorre algo, apenas máis que nada, un accidente terreal que nos esperta do letargo cultural.”

Entre nós só son incentivadas as diferenzas comercializables. As minorías recoñecidas, as cuestións de xénero e demais (minorías radicais con apoio estatal) balcanizan o mundo, ocultando os malos tratos a cámara lenta ao que é sometida a maioría. Non é tan estraño que despois, aproveitando a trampa elitista da diversidade (D. Bernabé) que abandona ás poboacións, triunfen líderes que prometen man dura.

A nosa única salvación da policía social, deste corazón alternativo que hoxe prolonga o poder dun sistema que non debe ter fóra, sería regresar ao que Deleuze chamaba “vacuolas de non comunicación”. É a operación poética da forma, de feito, que vemos en Duende, muerte y geometría. Operación que non necesita ningunha tecnoloxía punta, nin unha grande e sofisticada montaxe. Só a vontade arcaica de abrir unha liña de bruxería na nosa perpetua enfermidade social da conciencia. Só se trataría de atopar o acontecemento sepulto baixo o silicio das situacións, convertidas hai tempo nun anuncio baleiro, multiplicado no seu contido. A única solución política que pode ofrecer a arte é converter en monumento duradeiro eses poucos segundos onde ocorre algo, apenas máis que nada, un accidente terreal que nos esperta do letargo cultural.

Abrir un tempo sen conta dentro da cronoloxía do tempo pactado, contado. Só un limiar de indeterminación, onde nos atopemos coa pulsación real, pode salvarnos deste exceso de positividade social, sexa maioritaria ou alternativa. Ao fin e ao cabo, o que finalmente se converte en memorable é algo parecido á choiva que re-encanta o tedio dun día calquera. Iso é o acontecemento (Badiou) que tanto desconcerta á esquerda: calquera situación vivida sen a costra social que a esmaga.

Madrid, marzo 2019.