Dióxenes: síndrome e lenda

Nas páxinas do Eclesiastés podemos atopar sentenzas coma esta: “Todo camina hacia un mismo paradero”. Nun texto grego anterior, cronoloxicamente falando, podemos tropezar cun aforismo coma este: “No conviene burlarse del cubierto de harapos”. Aínda que non o pareza, as dúas frases teñen un “sombrío fondo común”. Pero, sen dúbida, a segunda delas lévanos directamente cara a un personaxe mítico da Antiga Grecia: Dióxenes de Sínope. Que sabemos no noso tempo, na soberbia era da información e do coñecemento, daquela figura histórica, lendaria?

Nós coñecémolo porque é o nome dunha síndrome, un trastorno patolóxico que consiste en acumular cousas, pertenzas inservibles e mesmo desperdicios, que descubriron tres psiquiatras norteamericanos no ano 1975. Esta apreciación supón unha terxiversación criminal do histórico personaxe, discípulo de Antístenes, filósofo-esmoleiro (o do Tonel, como di Felipe Martínez Marzoa na súa Historia da Filosofía, para distinguilo de Dióxenes Laercio), que percorre as rúas de Atenas e Corintio, e que é totalmente oposto ao concepto que implica a mencionada “síndrome”, pois desprendíase de todo e vivía con total desapego de calquera posesión ou ben material.

Dióxenes era un grande observador de todo o que ocorría nas rúas, un esmoleiro que recollía as verdades desbotadas, rexeitadas ou desprezadas polos seus coetáneos. Practicaba a paixón pola verdade núa e por unha vida auténtica. Cando os seus concidadáns lle reprochaban que filosofaba sen saber nada, aquel contestaba: “Aínda que non pretenda máis que a sabedoría, iso tamén é filosofar”. Para el a sabedoría só consistía en prepararse para afrontar calquera combate do azar (sexa pobreza, contratempos, humillacións…) e conquistar un estado de fortaleza moral que ningún mal poida quebrantar.

Como para dulcificar a crueza da sentenza do principio do texto, o Eclesiastés tamén nos di: “Pequeña es la abeja entre los que vuelan. Pero produce el mejor de los dulces”. Á sombra destas frases entre comiñas falamos de Dióxenes de Sínope, hippy da Antiga Grecia, proto-bohemio, sabio ambulante da escola Cínica (nada que ver co que nos nosos días entendemos por cinismo), cabeza da chamada “Seita do Can”, personaxe mítico de todas as épocas, unha especie de pobre filósofo que camiñaba polas rúas cun farol aceso a plena luz do día e que cando lle preguntaban que facía, respondía: “Estou buscando un home”, pero só atopaba refugallos.

Para el a sabedoría só consistía en prepararse para afrontar calquera combate do azar (sexa pobreza, contratempos, humillacións…) e conquistar un estado de fortaleza moral que ningún mal poida quebrantar.

Fillo de banqueiro. Sabio que non posuía nada nin nada desexaba, nin casa tiña pois vivía nun tonel, dispuña dunha túnica moi gastada, un zurrón e un bastón, e ata se desfixo da cunca que usaba para beber cando viu ao lonxe a un neno que empregaba a cavidade das mans para apagar a sede. Aspiraba a acadar unha independencia de espírito que non se deixase domear por nada nin ninguén. Isto é: liberarse de toda tiranía interna ou externa (política, filosófica ou material) para conquistar a independencia de pensamento, independencia dos poderosos e impasibilidade fronte aos acontecementos. Con outras palabras: pór freo ao arrevesado labirinto que sempre se converte nun círculo vicioso que non coñece fin: o ilimitado océano dos desexos. Como segundo a súa doutrina o home sabio e feliz é aquel que non necesita nin fama nin ser ben visto, así Dióxenes vive afastado das comodidades e das convencións.

Conta a lenda que mesmo conmocionou a Alexandro Magno. Cando este o foi visitar ao arrabalde onde estaba tomando o sol, o poderoso emperador díxolle se lle quería pedir algo. El respondeu: “Sí. Apártate un pouco para non taparme o sol”. Nese encontro entre o máis grande conquistador de Grecia e o cuberto de farrapos, aquel interrogouno para saber por que se chama a si mesmo “o can”. Dióxenes contestou: “Porque encomio os que dan, ladro os que non dan e aos malos mórdoos”. Quedou tan impresionado, que Alexandro lles comentou aos seus acompañantes: “De non ser Alexandro, tería gustado de ser Dióxenes”.

Agora ben, tendo en conta que os inventores da famosa “síndrome” de Dióxenes son norteamericanos, expónsenos unha cuestión: baixo ese trastorno psicolóxico de acumular cousas que ninguén quere cabe tamén situar outros aspectos relativos ao verbo “acumular” dentro da cultura norteamericana?

Neste senso, pode resultar moi revelador a lectura do relato El nadador do escritor John Cheever (Massachusetts, 1912-Nueva York, 1982). O chamado Chéjov dos barrios residenciais cóntanos que os norteamericanos nunca poden librarse das súas orixes calvinistas e do cargamento de intolerancia que viaxaba no Mayflower. Fuxindo dunha intolerancia, a do continente europeo, como nada aprenderon ao longo da travesía polo Océano Atlántico, cando atracaron en terras norteamericanas implantaron outra intolerancia, unha que xa dura varios séculos.

Pois ben, durante este tempo “acumularon” arsenais de armas (mesmo bombas atómicas e de nitróxeno), acumularon miles de comunidades indias (as autóctonas) masacradas, destruíron familias enteiras, acumularon negros mortos sen parar, mais a eles nada diso lles parecía “pecado”, só llelo parecía “tocarlles as tetas ás mulleres en público”. Só pensaban en “aforrar” e en “acumular cartos”…E non é este xeito de acumular tamén un trastorno patolóxico? Eles só prefiren os “dividendos” e os “libros de contas”, os outros, os de literatura son armas que carga o diaño. E o único que queda entre nós daquela mítica e lendaria figura, talvez un pouco demasiada aceda para a nosa actual sensibilidade, é a famosa síndrome, o invento dos tres norteamericanos? Canta pobreza hai no mundo rico!