Ferrol, unha balea varada nunha praia

Jorge Guzmán | Texto e fotos | Ferrol | 14 de maio.  “Eu crecín aquí, pegado os estaleiros, até que se tiraron e construíron de novo no 72 e no 75. O barrio era de casas pequenas. Eramos coma unha familia, todo o mundo se coñecía, se axudaba. Facíamos as festas na rúa, o día das luminarias facíanse nas praciñas. Xuntábase a xente e cantaba e bebía. Daquela eran salarios moi baixos. A auga tróuxose no ano 68 e había xente que mesmo tiña as galiñas dentro das casas. Nas tendas pagábase ao fiado; no estaleiro cobrábase por semana e ó final da semana pagábase todo de vez. Eran tempos moi difíciles, pero os rapaces andabamos sempre contentos”.

Alfonso Seoane naceu en 1948. Comezou a traballar nos estaleiros de Bazán con 25 anos, uns meses despois das revoltas de marzo de 1972. É un home miúdo e serio, de mirada reflexiva e natureza prudente e amábel. Falamos nunha cafetería de Esteiro, unha das antigas zoas obreiras da cidade. O seu fogar de sempre. Remove o café lentamente mentres rememora como era a vida. Alfonso é membro da federación de xubilados da UGT.

Ferrol é un Detroit galego. Establecer comparacións con outros devalos, outras derrotas, pode axudar a convivir con algo que non nos pasa a nós sós. Hai que afronta dalgunha forma o que pasa. Porén, Ferrol e Detroit son tan diferentes coma un coche e un navío.

En Detroit naceu fordismo, a clase media americana, a cadea de montaxe e un salario mínimo que, a comezos do XIX, duplicaba o de calquera outra industria estadounidense da época. A oportunidade de progresar levou xente de todo o país. Medrou a metrópole. Os traballadores compraron os automóbiles, un ciclo económico inquebrantábel que debuxou o trazado da cidade. Detroit está feito para os coches. Outros xigantes da industria como Chrysler e General Motors establecéronse alí… Porén, ningunha industria é para sempre. O ciclo quebrou. A cidade ficou obsoleta, esmorecendo.

“Parece que estamos nunha decadencia perpetua, nunha especie de roda de hámster. Falamos sempre do mesmo. Os maiores sempre recordando os anos setenta, cando as gradas dos estaleiros estaban sempre cheas. Os novos índose, e aquí quedando unha xeración de activistas e militantes que son un pouco herdeiros de ese activismo dos setenta. Esa é a impresión que eu teño, que levamos falando do mesmo desde hai xa moitos anos. Falando dun mundo que se foi…”

Alexandre Carrodeguas, no barrio da Madalena, fala da derrota que leva a cidade. É un home delgado e de estatura media, pelo cano e mans inquedas. Debuxa sen cesar nun periódico dobrado mentres fala. Como portavoz de varias plataformas cidadáns, el cree que hai un grave problema de actitude na cidade.

“Ferrol era coma unha especie de illote industrial en Galicia, con horarios pautados, estamental. E ese mundo xa non está. Perdeuse autoestima. Como esas estrelas que xa se extinguiron pero segue a chegar a súa luz. Seguimos pautas ideolóxicas e políticas dun mundo que xa non é. Entre esas inercias e a xente moza que escapou é moi difícil construír. Ferrol unha balea varada nunha praia”.

“Ferrol era coma unha especie de illote industrial en Galicia, con horarios pautados, estamental. E ese mundo xa non está. Perdeuse autoestima.”

Carrodeguas analiza o papel daquela cidade industrial para o Estado. E di: “Ferrol tiña unha función económica que perdeu, e polo tanto perdeu a forma en todo os sentidos. Queda a borralla, pero non o asumimos. Habería que coidar e recuperar o que temos. Xa non se trata de se somos noventa ou oitenta mil habitantes, como se quedamos cincuenta, a cidade hai que facela sostíbel, tennos que gustar vivir aquí. Torrente Ballester dixo que os ferroláns eran pusilánimes con verborrea. Non nos gusta que os de fóra falen mal de Ferrol, pero nos falamos moito e queixándonos sempre. Cada catro anos cambia o goberno municipal, pero non hai consensos básicos, e a cidade segue varada nesa praia”.

Ferrol, nunca foi como Detroit. Medrou polas necesidades do Estado máis ca polas dun capitalismo incipiente. A historia da vila mariñeira remóntase ao medievo, moito antes de que nacera España como estado. Foi vila real e rapidamente tornou enclave do comercio internacional e tivo unha das primeiras aduanas do reino de Galiza. Isto cambiou con Felipe V. No século XVIII instaláronse os estaleiros e a base militar. A base norte nos plans de dominio náutico do monarca. Este punto na historia marca o Ferrol de hoxe en día, cunha idiosincrasia que non deixou de afoga-la vila comercial e mariñeira. Ferrol foise convertendo nunha cidade que facía barcos e acubillaba militares, dividindo a súa poboación entre os que construían as naves e os que as usaban.

Dúas clases sociais diferentes e moi separadas. Tivo seu reflexo urbano nun centro conservador e castrense e unha periferia obreira. O galego desapareceu da rúa. Mesmo naceu un vocabulario particular que inspirou creacións literarias. Ideoloxicamente tamén se polarizou. Si, aquí naceron Franco e Pablo Iglesias, pero o ditador nunca lle tivo aprecio á cidade e o político apenas volveu por aquí.

“Eu entrei nunha compañía, aquel momento traballábase en obra civil e en obra militar. Na civil había daquela uns sete petroleiros encargados, e na militar unhas corvetas e unhas fragatas. Comezamos cunhas fragatas que lle dicían as americanas porque eran de deseño estadounidense. Logo foise formando á xente e collendo un deseño propio. Foi un bum. Había moito traballo, e aparte estaban as reparacións. Eramos cerca de seis mil persoas de persoal fixo e tres ou catro mil de auxiliares. O estaleiro do outro lado da ría, Astano, só era de obra civil, pero tiña os superpetroleiros, os máis grandes do mundo en grada. E tamén tiña uns seis mil traballadores. Daquela era moitísima xente, así pasa que foi minguando o traballo, veu a crise e Ferrol pasou de noventa mil habitantes a setenta mil”, conta Alfonso Seoane.

En 1973 os estaleiros de Bazán e Astano eran dos mellores do mundo, fabricaban marabillas da tecnoloxía, empregaban a miles de obreiros. Gran parte da poboación da cidade dependía deles, e non era raro ver varias xeracións dunha mesma familia traballando nun mesmo buque.

10 DE MARZO DE 1972

A historia de Ferrol partiu en dous o 10 de marzo de 1972. Malia a súa importancia estratéxica, os estaleiros galegos ían sendo deixados de lado polo Estado, que negociaba o novo convenio só cos representantes dos traballadores de Cartaxena e Cádiz. O 8 de marzo unha asemblea en Ferrol reclamou xornadas laborais xustas e un aumento salarial de 2.500 pesetas. Ao día seguinte chegaron as ameazas, e no solpor as primeiras cargas policiais. O 10 pola mañá, os obreiros toparon coas portas da factoría pechadas. Unha asemblea decidiu cruzar a ría a pedir axuda aos compañeiros de Astano. A policía freounos pero non se limitou a usa-las porras. Alfonso recorda ben o día que morreron dous homes e máis de sesenta quedaron feridos.

“Eu aínda non estaba na empresa, pero na rúa claro que as vivín. Daquela eu andaba moito en bicicleta. Recorrín todo os lugares onde estaba a xente e a policía. Un dos mortos era amigo dos meus pais, eu coñecía á muller e aos irmáns. Había seis mil traballadores, seis mil familias. Multiplícalo por catro e saen vinte e catro mil, un cuarto de Ferrol. Viuse afectado todo Ferrol practicamente. É un recordo ingrato. Cando se levan as cousas aos extremos, por ambas partes, pasa o que pasa. Quen máis tiña que perder só tiña as pedras… o buzo e as pedras. Os que tiñan as de gañar, disparaban. E logo moita xente presa, moitos despedidos… Foi demasiado, para Ferrol foi demasiado…”

Ferrol é unha cidade cun pé no pasado e outro no presente, quizais algo insegura para cambiar de posición e encarar o futuro.

Detroit é o froito dunha nova maneira de facer negocios; Ferrol xurde do pragmatismo estatal. Esta diferencia é evidente mesmo na decadencia. A metrópole norteamericana é vítima das sucesivas crises e cambios nos modelos produtivos. Ferrol sufre dun abandono paulatino por parte do Estado a medida que deixa de ser útil. O negocio dos barcos decaeu e as escolas militares foron trasladadas.

Porén, parte da veciñanza segue a repetir que Ferrol é unha cidade que fai barcos e acolle militares, e que todo volverá á normalidade en canto os estaleiros consigan carga de traballo. A realidade social reflicte unha distancia entre aquel Ferrol histórico e obreiro e o que quere ser un Ferrol actual e comprometido.

Porén, parte da veciñanza segue a repetir que Ferrol é unha cidade que fai barcos e acolle militares, e que todo volverá á normalidade en canto os estaleiros consigan carga de traballo.

“Esteiro era o barrio obreiro. O centro era dunha clase un pouquiño máis alta, de xente da Mariña española e dalgúns dos estaleiros a nivel directivo. O comercio tamén estaba no centro. Había unha diferencia de clases, si. En Ferrol non se fala galego, influencia dos militares que viñan de todos os sitios. Había un nivel de vida un pouco mellor grazas, pero claro eles vivían noutras casas… no resto dos barrios nin tiñan auga nin nada. Os sumidoiros pasaban polo medio da rúa. Hoxe en día xa está todo moito máis igualado”, Alfonso lembra como os estaleiros e a mariña debuxaron o actual casco urbano.

Alfonso remata o seu café cun sorbo longo e preciso, coma querendo poñer un punto final ó seu relato. “Todos os concellos, ata os máis pequenos, tiñan para facer un polígono. Iso faille falta a Ferrol. Iso e que os políticos comecen a remar todos nunha mesma dirección, pero aquí hai pelexas seguido. Nunha das cousas nas que faiamos os ferroláns, en non elixir ben os políticos”. Sacude a miña man e deséxanos sorte nesta teima por ir contando a cidade.

Fronte ao inmobilismo, está a paixón coa que se desenvolve Alexandre Carrodeguas. Concorda en que parte do problema actual ten que ver coa propia orixe da cidade. A carga de traballo, ou a falta dela, non é o único que pode levar a unha cidade a caer no pesimismo.

“Ferrol ten un carácter como o das sociedades de aluvión, sociedades enclave. Non é unha cidade endóxena, é esóxena, máis en función dos poderes centrais, da xeopolítica. Iso fai que sexa moi dependente das decisión que se toman en Madrid, que estea sempre á expectativa”. E Alexandre reclama outra cousa: non esperar, esixir. “Necesitamos entrarnos en cuestións concretas. Por exemplo, nin hai un tren Ferrol-Coruña de proximidade, ou recuperemos o Ferrol Vello, que nos dea autoestima. En Lisboa, o alcalde cambiou o seu despacho á zoa máis degradada da cidade… E se non é o Ferrol Vello que sexa Recimil. Somos unha das poucas cidades do estado que ten unhas dúas mil vivendas públicas… deberíamos convertelo nun valor”.

En Ferrol hai un activismo soterrado que pasa desapercibido. Un activismo mozo e bastante crítico.

Memoria do activismo dos setenta? Carrodeguas advirte do perigo de volver a aquelas prácticas, “e seguir sen chegar á xente”. “É unha especie de hiperactivismo, pero falta masa crítica. Créanse grupos auto-referenciais. Cando cerraron a fábrica de lapiseiros, chegamos alí, comezamos a mobilizar, pero non miramos para a pouca da xente que estaba alí. Non hai consensos e fáltanos aglutinantes”, remata Alexandre. Termina o primeiro café.