Sobre o estado actual dos estudos filosóficos

Grazas á conxuntura política, parecen prometerse mellores ventos para os estudos filosóficos en España. Pero non está claro que se deba ser moi optimista ao respecto, nin co despunte que se albisca nas vocacións universitarias (alimentadas sen dúbida pola “crise” doutras opcións, motor eterno de calquera pregunta filosófica) nin cos probables cambios legais no estatuto da filosofía no Bacharelato.

É necesario sinalar o retroceso xeral das humanidades en case todos os países influídos polo implacable puritanismo angloamericano. Neste punto, coma noutros, o noso positivismo civil reproduce estratexias militares, e é ben sabido que unha boa relación coa dúbida, quintaesencia da filosofía clásica, non é vantaxosa cando se trata de conter ao inimigo. E hai moito tempo que Occidente non vive máis que dos seus inimigos, de aí que certa caricatura de Kant sexa ás veces tan eficaz (para amosar, poñamos por caso, a superioridade de Francia sobre Irán) coma as nosas armas de destrución masiva.

Entre nós, ademais, a radiante mentalidade industrial hai tempo que despreza a voz dos devanceiros e o escuro rumor das linguas mortas. Tamén unhas arrevesadas reflexións filosóficas que, aos fanáticos da velocidade, sempre lles teñen parecido tocadas polo cheiro labiríntico ou teolóxico dun pasado que é necesario inxuriar e liquidar. Entre outras razóns, para que o noso impresentable presente non teña un referente que o avergoñe a fondo.

Por riba, opera tamén o non disimulado odio wasp ao “pensamento abstracto”, debido á súa difícil e lenta utilidade. Para unha mirada pragmática, a filosofía sempre padeceu (de Leibniz a Nietzsche) unhas pretensións non contextuais, nin históricas nin tampouco moi civís, que a teñen feito bastante risíbel, cando non sospeitosa de toda clase de atavismos arcaizantes. En resumidas contas, a afamada “navalla” xa non é só a de Ockham, pois o bisturí tense usado a fondo nos mil recortes anímicos que fan falla para que o Primeiro Mundo sexa máis veloz e laminado, máis obediente á normalización, máis cruelmente económico.

“Hai moito tempo que Occidente non vive máis que dos seus inimigos, de aí que certa caricatura de Kant sexa ás veces tan eficaz (para amosar, poñamos por caso, a superioridade de Francia sobre Irán) coma as nosas armas de destrución masiva.”

Para máis inri, a nosa querida España (moito antes dos separatismos, recordan hai un século Ortega e Unamuno) produciu un secular complexo de culpa, unha timidez política mundial que a teñen convertido nunha nación mimética dos modelos occidentais de alta velocidade. E isto funcionou a varias bandas, sexa coa admiración esquerdista cara a Francia ou coa admiración dereitista cara a Alemaña e EE.UU. Unha nación que se prece ten na educación a primeira fronte exterior, a primeira liña da súa cobiza de perpetuarse. Pero non é precisamente o noso caso. Se esta España acomplexada convirte a educación nunha constante arma do sectarismo partidista é porque teme calquera iniciativa resolta, disposta a saír ao campo aberto na liza das nacións. Melloraremos entón a soltura do noso inglés, a lingua da nivelación, dificilmente o coñecemento histórico do noso pasado mundial.

Latexa ademais na órbita occidental, invadida hai tempo polo autismo da comunicación, esa eficaz alianza de illamento real e conexións virtuais, unha cuestión moi sinxela que afecta ao prestixio dos estudos filosóficos. ¿Na “sociedade do coñecemento” é conveniente pensar, practicar un pensamento que non teña un resultado práctico inmediato? Máis ben diríase que basta coa información, co acceso masivo ás opinións e datos que circulan… Máis aínda, que son certos porque circulan: non é esta a posverdade? A cultura informativa creou, é necesario dicilo, unhas xeracións de mocidade e adultas incultas como poucas veces se ten coñecido. E ademais trátase dunha incultura cristalizada, fluída, sen ningún complexo de culpa.

Os profesores europeos de filosofía, con demasiada frecuencia, limítanse a aderezar cun punto de formación tradicional (un pouco de Hume, Voltaire e Marx non fai mal a ninguén) esta incultura propia das conexións imperiais da actualidade. Coma na nosa querida “inmanencia”, normalizada pola velocidade, falta a coraxe anímica e vital para o que Deleuze chamaba “vacuolas de non comunicación”, falta tamén a xovialidade e o descaro da procura. É así que os nosos entrañables profesores, case sempre moi pacifistas, pásanse a vida dándolles voltas ás súas rancias preferencias, sen decatarse de que ademais de Kant existen nomes coma Benjamin, Agamben e o Comité Invisíbel, que farían do seu pensamento algo máis provocador e incisivo. E que é unha filosofía que non consegue limitar o coñecemento, entristecer a opinión, dirían Kant e Deluze? Nada máis que un simulacro de luxosa excelencia nun mundo laminado.

“Se esta España acomplexada convirte a educación nunha constante arma do sectarismo partidista é porque teme calquera iniciativa resolta, disposta a saír ao campo aberto na liza das nacións. Melloraremos entón a soltura do noso inglés, a lingua da nivelación, dificilmente o coñecemento histórico do noso pasado mundial.”

É así que os profesores non necesitan nin poderían ler La comunidad que viene ou Un habitar más fuerte que la metrópoli. Nin sequera La trampa de la diversidad. Confórmanse co santoral do seu devocionario laico. E non é só que a lectura caese en picado grazas ao entretemento masivo das pantallas, o noso “pan e circo” actual. O grave é que se recortou a experiencia física da humanidade occidental, a experimentación analóxica nun sucio exterior territorial que deixamos para os inmigrantes.

Baixo este complot contra o real, quedámonos co turismo, un nomadismo virtual (cidades, linguas, museos) inducido en distintas tarifas. Unha humanidade enredada, cuxo ideal é non tocar a alteridade da terra nunca. Que outra cultura pode ter que a de vibrar sempre en órbita, pasando dunha referencia erudita a outra, dunha imaxe impactante a outra? En nome de certa barbarie real que habería que pensar para volver ser humanos, Baudrillard afirmou hai tempo: “Todo o malo que lle pase a esta cultura paréceme ben”. Pero é moi posible que ninguén estivese a escoitar.

E sen embargo, de Platón a Nietzsche, a filosofía sempre naceu da dor, do medo que dá o mundo. A ontoloxía seguirá mentres haxa asombro (Aristóteles); en suma, sombras e traumas, estas raras especies que hoxe quereríamos ver en transo de extinción. A fuxida masiva do tráxico, que fai as vidas tan tristes baixo a maquillaxe social, é o que alimenta o éxito barato da comedia que querería facer seguro o noso mundo. É a “emoción artificial” o que ameaza esta civilización, a imposibilidade de sentir de xeito primario e por conta propia, deixando que o percibido chegue ao pensamento, non unha elitista intelixencia artificial que só fascina aos webjunkies, aos nenos e aos enxeñeiros.

O refuxio da filosofía en diversas alianzas con outras disciplinas (a hexemonía política, a ciencia, os estudos culturais) non deixa de expresar tamén un certo complexo de inferioridade, un sentimento de culpa por todas as preguntas metafísicas, atormentadas e ahistóricas de onte. A ontoloxía non contextual, que está na base do inicio filosófico, ten desde hai tempo (xa en Ortega, polo demais tan sagaz) mala prensa. É así que a normalización das poboacións reduce a filosofía a unha condición museística, tristemente departamental e universitaria.

“É a ‘emoción artificial’ o que ameaza esta civilización, a imposibilidade de sentir de xeito primario e por conta propia, deixando que o percibido chegue ao pensamento, non unha elitista intelixencia artificial que só fascina aos webjunkies, aos nenos e aos enxeñeiros.”

Isto maniféstase tamén, en paralelo á nosa ideoloxía política, na moda académica da dispersión erudita, dun saber especializado que impera en menoscabo de calquera xenio intuitivo do pensamento. Triunfan por todas partes as tecnoloxías sociais e virtuais da dispersión, en detrimento das tecnoloxías existenciais de concentración. É normal entón que se prefira a información ao pensamento, Žižek a Simone Weil, Laclau a Pascal Quignard. E por suposto, unha caricatura de Kant, que ignora a arriscada investigación nouménica a favor do exitoso pensador civil, antes que a Leibniz, Deleuze ou Nietzsche, que quedan para o século XXII.

En resumidas contas, hai razóns para pensar, aínda que melloren os plans de estudo, que poucas veces como hoxe en día a filosofía suscitou tal desconfianza. E isto dende os nosos propios corazóns, endebedados cunha doutrina da circulación que nos prohibe deternos e que poida resoar certa descoñecida raíz común, calquera pregunta terreal que ameace a nosa estratéxica empresa do Eu.

Madrid, 21 de novembro.