Intelixencia artificial, estupidez natural

Non tentarei complementar ou compensar, cunha “reflexión ética” ao uso, a marcha supostamente imparable da tecnoloxía e a intelixencia artificial. Máis ben trátase de delimitar hoxe o universo tecnolóxico dentro dunha estrutura de alienación ou separación que (segundo Heidegger, Ortega ou Hannah Arendt) non deixou de perfeccionarse. Criticaremos a tecnoloxía pola súa vontade de perfección total, radicalmente integradora, non polos seus defectos.

Con todo, esta disertación non vai ser pesimista, aínda que ás veces poida parecelo. Só será crítica e irónica con respecto a certas ilusións fáciles da historia, tentando limitar o social e tecnolóxico para que a vida común (cos seus enigmas) resplandeza outra vez como algo soberano, que ten dentro de si as súas propias e autosuficientes tecnoloxías naturais. Polo demais, isto foi sempre o pensamento filosófico, sobre todo na Modernidade: limitar o alcance da opinión (doxa), a ciencia (episteme) e as esperanzas da historia. Analizaremos o tecnolóxico con respecto ao real que non cambia, un enigma ahistórico. Unha permanente condición humana que sempre usou, desde o seu chan terreal e ético, unha tecnoloxía punta que con frecuencia non comprendemos nas formas complexas do seu pasado. Temos dúas mans, dous hemisferios cerebrais moi distintos. Non hai ningún problema en que un dos nosos lados se ocupe do historicamente actual, como se fixo sempre. Outra cousa, outra cadea de sospeitas sucede cando se nos promete, ou se nos comina, a unha inmersión total no tecnolóxico. Aí é onde xorden hoxe sombras inquietantes, tipicamente contemporáneas, sobre as que moitos autores alertaron.

Tentaremos mostrar que no fondo a Intelixencia Artificial dura, a chamada IA forte, non suscita ante todo temores (a uniformación, a perda de privacidade, a deshumanización, etc.), senón sobre todo a esperanza de que algo por fin, a IA, nos libre do home, desta maldición de pensar que é en certo modo pensar, en e dende o vello e inestable” factor humano”, esa enigmática que fai tempo nos atormenta e que a secularización tampouco conseguiu liquidar. Aínda que sexa cun obxecto “saído das nosas mans”, de bo gusto quereriamos librarnos dun home que, en realidade, sempre foi unha ponte (Nietzsche) co exterior, o inhumano que temos.

Lembremos que cada plexo tecnolóxico na historia, máis aínda no mundo moderno, ten unha orixe con frecuencia militar: a bioquímica, a enerxía nuclear, os satélites artificiais, internet, a televisión, os grandes ordenadores, a aviónica… todo isto naceu, ás veces en primeiro plano, con fins de destrución e morte. Esta constatación xa di algo da vontade política coa que nace a tecnoloxía contemporánea: exercer o poder sobre os pobos, a forza dunhas nacións sobre outras, e separar en cada nación a unha elite que poida mandar, a distancia. Non hai tecnoloxía sen caste que a manexe. Sexamos entón un pouco prudentes á hora de enxalzar as bondades dun avance que, como case todo o humano, ten con frecuencia orixes bastante escuras.

“Aínda que sexa cun obxecto «saído das nosas mans», de bo gusto quereriamos librarnos dun home que, en realidade, sempre foi unha ponte co exterior, o inhumano que temos.”

Non é só a cuestión, por tanto, de que o uso da tecnoloxía sexa en si inocente e que o problema poida estar no abuso. É algo máis grave, coma se a estrutura da tecnoloxía contemporánea, a diferenza das meras técnicas de outrora, levase inscrita a inmersión (isto é, o abuso) no seu propio código xenético. Tamén neste punto, é posible que o universo nacionalsocialista (que segue sendo complexo, case misterioso) só sexa a punta dun iceberg xeado que rodea ao Primeiro Mundo desde hai case cen anos. De ser isto certo, con respecto á tecnoloxía habería que poñer en pé un Si e un Non simultáneos que Heidegger reivindicaba fronte ao universo tecnolóxico, desde a especial nación alemá, hai xa moitas décadas. Si no instrumental, o operativo; non no existencial, o ontolóxico ou terreal. É necesario preservar o corpo e a mente humanos libres dunha tecnoloxía que, por moi punteira que sexa, nos frea, queda detrás nosa, alienando a complexidade que somos. Varios ensaios de Jünger van nesta dirección.

2. Todas as épocas, as súas civilizacións poderosas, foron formidablemente tecnolóxicas. Pensemos que isto é ata tal punto así que o impoñente dalgunhas civilizacións antigas (Mesopotamia, Exipto, Grecia, os Maias e Aztecas…), a complexidade das súas construcións e elaboracións tecno-científicas, alimentaron na modernidade a imaxinería extraterrestre. Non ten por que haber “nada novo baixo o sol” para que o sol sexa novo cada día. A Biblia, Ulises de Joyce e Aprendizaxe de Clarice Lispector, labirintos sinalados que hoxe dificilmente entendemos, creáronse sen computadores. A humanidade non chegou onte a logros portentosos, cando algunhas millonarias multinacionais de Silicon Valley conseguiron aparellos que nos venden a prezo de ouro. Apenas temos nin idea da matemática, a física e a tecnoloxía chinesa, azteca ou exipcia. Pero basta ver no Amazonas (hai só vinte anos) a un indíxena yanomani matar a corenta metros un mamífero, cunha cerbatana silenciosa impregnada de curar, para imaxinarnos a potencia das tecnoloxías pasadas, hoxe sepultas polo po do tempo.

Este tipo de intuicións, que seguen vivas nalgúns libros de historia, na literatura e en milleiros de documentos ancestrais, bastan para deitar unha seria dúbida sobre o peso case absoluto que lle concedemos ao noso mito central: o Progreso. Vivimos moi orgullosos dos nosos avances, pero en só uns anos boa parte dos nosos dispositivos tecnolóxicos actuais serán ridículos, ou dignos dunha tenrura museística. E un sentimento parecido de condescendencia burlona gardamos nós cara aos instrumentos do pasado. Pero este racismo teórico, de todas as épocas, é profundamente inxusto. Cada época ten a tecnoloxía que esixen os problemas que esa época expoña. Hai setenta anos ninguén necesitaba comunicar cada día coa súa nai a 5.000 quilómetros de distancia. E tampouco se necesitaba un coche veloz para desprazarse ao centro da cidade, que estaba a quince minutos andando.

Por máis que esta verdade común afecta á nosa actual relixión laica, que tende a absolutizar a cultura da súa época, o progreso (incluída a ciencia e a tecnoloxía) é unha noción relativa. Relativa a un absoluto ahistórico que non cambia máis que moi lentamente, se é que o fai. Cambian as formas do medo, do amor, das esperanzas ou da morte, pero apenas cambia a materia prima desas experiencias, que nos acompañan invariables durante milenios. É necesario por tanto un pouco de humildade á hora de analizar os logros tecnolóxicos do presente. Que ademais, por se o anterior fose pouco, sempre xeran danos colaterais, a súa propia fatalidade. Non hai avance sen retroceso, nin acción sen reacción: cada invención (o avión, o ascensor, a televisión) leva aparellado un accidente asociado, tal como lembrou con frecuencia o investigador Paul Virilio. O ascensor é estupendo, pero perdemos exercicio muscular e aquela encantadora e útil comunidade de escaleira.

“Non hai avance sen retroceso, nin acción sen reacción: cada invención (o avión, o ascensor, a televisión) leva aparellado un accidente asociado.”

3. O paso das técnicas dos séculos XVIII e XIX á tecnoloxía do XX, cambio redobrado por mor da Segunda Guerra, non pode entenderse sen o que Heidegger chama (Marx mantivo conceptos afíns) organización da separación. Lean o valente texto de George Steiner titulado Os arquivos do Edén (en Paixón intacta) para entender en que sentido o puritanismo orgánico da América do Norte protestante, os EE.UU., foi crucial para liderar os destinos do que chamamos Occidente, a súa vangarda cultural, militar e tecnolóxica. E isto durante décadas, aínda que agora ese poder pareza estar a entrar nun momento de declive. Na invención da roda, entón, hai tamén un efecto de rebote, un perigo asociado? Naturalmente. En calquera resort europeo ou mexicano podemos ver como a masa de turistas se despraza a todas partes en carriños, sen apenas usar as pernas. Non fai falta ser un especialista médico para adiviñar que este costume, tan estadounidense na súa orixe (a obsesión enfermiza pola seguridade e a comodidade), está detrás de múltiples danos corporais e mentais que podemos asociar ás poboacións dos países desenvolvidos.

Virilio falou do inválido equipado como o modelo da cidadanía que vén. Un suxeito illado da proximidade, inútil ou impotente fisicamente para o lugar real que habita, pero que se relaciona rapidamente con calquera distancia virtual, servida en fáciles teclados. As conexións suplen ás relacións; as facilidades, ás dificultades: pode ocorrer isto sen custo?

Algúns pensadores actuais, próximos ao grupo de mozos militantes mexicanos chamado Consello Nocturno, asociaron as tecnoloxías contemporáneas a unha vontade de equipar a ausencia, o retiro da presenza real. É innegable que o encontro está hoxe en crise. O hummer, o iPhone permítennos simular que estamos aquí ou alí, pero sen estar realmente, sen ser tocados pola sucidade, o ambiente e os humanos deses lugares. Estar sen habitar, sen ser envolvido: é isto posible? Eu mesmo podería impartir esta “lección maxistral” equipado cun poderoso power point que proxecta coloridos logos en pantalla, lendo unhas notas para acompañalos e sen interactuar co público, sen miralo sequera de fronte nin loitar para que se produza un verdadeiro encontro. A presenza real está en crise; hai mesmo unha nova timidez, un novo escurantismo da proximidade. Como dicía unha amiga, hoxe é máis fácil chegar aos Polos que á alma do próximo.

“Virilio falou do inválido equipado como o modelo da cidadanía que vén. Un suxeito illado da proximidade, inútil ou impotente fisicamente para o lugar real que habita, pero que se relaciona rapidamente con calquera distancia virtual, servida en fáciles teclados.”

Así pois, poderíase tamén analizar a inmersión actual no tecnolóxico como un intento de converter o que antes era común nunha especialidade que nos venden cara. A cociña de alto nivel con frecuencia limítase a imitar os pratos populares de antes, só que con outros compoñente máis procesados e, naturalmente, a outro prezo. O mesmo no ximnasio ben equipado: realizamos aí, para compensar un sedentarismo mórbido, os exercicios musculares que antes se realizaban nunha vida normal. En terreos máis íntimos, o mesmo ocorre con Tinder e outras aplicacións europeas ou americanas pensadas para facilitar o contacto (amigable, amoroso ou sexual) con descoñecidos. O que antes era unha tecnoloxía corporal de encontro (falar, chancear, beber, coñecer, seducir) agora deposítase en mans dunha empresa especializada no Eu, que nos aforra os rodeos. Directamente ao gran, optimizando a rapidez dos perfís dispoñibles.

É posible que todas estas tecnoloxías nos pasen algún día factura. É difícil non pensar que o carro que nos leva a todas partes, a pantalla que nos pon o mundo aos pés, a aplicación de móbil que nos permite contactar, non nos convertan aos poucos en inválidos moi ben equipados. Do mesmo xeito que os músculos dunha perna se atrofian se abusamos das muletas que o médico nos prescribiu para un uso puntual.

México, xaneiro de 2019.