Segredos nas rúas sen saída

A Coruña | 4 de xuño. A pre-estrea tivo lugar en Washington o 2 de abril de 1968. Ao día seguinte pasouse en salas de Nova Iorque. Para algúns é a unha asombrosa epopea metafísica da historia do cinema. Para outros quizais só un exercicio de narcisismo. Para millóns, unha obra fascinante, complexa e polisémica. Sucede hoxe, igual que cando se exhibiu por vez primeira, hai 50 anos. Para celebrar a efeméride, o Centro Galego de Artes da Imaxe (CGAI) programa este venres 8 de xullo na Coruña o filme de Kubrick.

“Nun sentido profundo creo na capacidade do ser humano para o ben e o progreso”, dixo Kubrick aquel ano. Para o cine, 2001: unha odisea espacial foi un antes e un despois, un punto de non retorno… o gran salto, como na elipse coa que arranca a película.

Arthur C. Clarke e Stanley Kubrick desenrolaron un argumento en catro partes que resume a historia do ser humano ou a vida intelixente na Terra. Avanza o nacemento dun estadio de evolución superior, máis alá do tempo e do espazo, conectado co todo o universo, en paz e harmonía nun relato metafísico e existencial. O filme comeza cun dos cortes e cambios de plano máis audaces e famosos da historia do cinema. Un salto de catro millóns de anos.

Só un autor como Kubrick podía converter unha historia tan complexa como esta, baseada na novela A sentinela, de Arthur C. Clarke, que escribiu o guión xunto co director, nun filme de 140 minutos, con sub-tramas como a da intelixencia artificial arredor do ordenador HAL 9000. Hai outra película checoslovaca que inspirou ao director estadounidense, Ikarie XB-1, dirixida por Jindrich Polák en 1963, e baseada na novela A nube de Magalhanes de Stanislaw Lem. A primeira parte do filme rodouse, entre outros lugares, no deserto de Tabernas (Almería) e no Monument Valley no noroeste dos Estados Unidos. Foi premiada co Óscar aos mellores efectos visuais e 3 BAFTA (mellor fotografía, mellor son e mellor deseño de produción). Kubrick ganou o seu único Óscar a título persoal.

En 1964, Kubrick montou un set nas ruínas dunha fábrica de roupa interior en Nova Iorque para rodar os planos iniciais. Durante máis de tres anos obsesionouse cunha película que, segundo el, ía a cambialo todo. Polo camiño, conseguiu embarcar á produtora MGM en débedas e enfadar á metade do equipo… A obsesión de Kubrick, que daquela inda no cumprira os corenta anos e xa firmara The Killing, Paths of Glory, Espartaco e Lolita, con éxito notábel, garda certo paralelismo coa que poucos anos despois a piques estivo de levar á morte a Coppola durante o proceso de elaboración doutra cimeira da sétima arte. A finais de 1965 o realizador trasladou a rodaxe aos estudios da MGM en Londres, e empezou de novo filmando o descubrimento do monólito na Lúa.

Hoxe en día Kubrick segue deixando pasmadas as novas xeracións de espectadores. Naquela altura o impacto debeu ser semellante ao que provocara vinte anos antes a estrea cinematográfica do xenio de Orson Welles. Kubrick e o cine levaban moita arte ao lombo, pero seguramente un dos fitos que marcou a película foi a reconsideración das posibilidades cinematográficas dun xénero como a ciencia ficción.

O crítico David Denby dixo que Kubrick foi “o auténtico monólito”, un cineasta “dotado dunha forza e dunha intelixencia sobrenaturais. Capaz de aparecer a grandes intervalos con berros agudos, propinar ao mundo una boa patada no traseiro e forzalo subir un chanzo máis na escala evolutiva”. Despois de medio século, os efectos especiais de 2001: unha odisea espacial continúan representando unha mestura ben axustada de imaxinación e ciencia. Ademais, o filme deixou pegadas na memoria do celuloide un puño de imaxes: o aliñamento do Sol e a Lúa sobre o borde do monólito, como nos antigos tótems, o baile orbital da estación espacial e a nave ligadas por un valse; o hábitat circular da tripulación do Discovery, a acelerada viaxe polo universo do cosmonauta… cara onde?

Outro crítico, David Thomson, afirmou de Kubrick que “é a quella sen saída máis perfecta e significativa do cinema moderno”, seguramente fixando seu punto de vista nos elaborados travellings do cineasta. Círculos e puntos de fuga fan parte da estrutura do filme, do universo de Kubrick, do universo do cine… A historia repítese. Non é preciso explicación algunha do lapso entre a secuencia dos simios e a do viaxe do doutor Floyd a Lúa. Dúas secuencias que son idénticas, co mesmo significado. Nos ámbitos visual e artístico (especialmente no tratamento da cor) a película segue a resultar asombrosa. Non se parece en nada a ningunha outra rodada antes. Kubrick arrisca mesmo na música, con pezas como Así falou Zaratustra, de Richard Strauss, e o Danubio Azul, de Johan Strauss, dando lugar a luminosas combinacións, un achado que o cine non deixou de explorar desde entón, desde Coppola a Tarantino, por citar algún dos que toparon novos sentidos estéticos para vellas melodías… Hai pouco diálogo, como anota Tomás Rivera no artigo que vai da man deste.

A simetría narrativa mantense rigorosamente en toda a obra, sobre todo en termos visuais. As formas oblongas (portas, terminais do ordenador e monólito), e as circulares (planetas e naves espaciais) repítense insistentemente, case sempre en contraposición aparente. Prepárase o momento no que o monólito oblongo crea un círculo en forma de embrión do ser humano. Os seres físicos desenrolan un proceso similar: os simios teñen os rostros vellos. Mentres que o astronauta mozo, Bowman, avellenta ao final para adquirir unha perturbadora semellanza co simio. Até chegar ao feto no seno materno. O ordenador HAL 9000 experimenta unha regresión cara a infancia até “morrer”.

Desde os seus primeiros pases a cinta atraía un público mozo. Debería seguir sendo así. Stanley Kubrick morreu en marzo de 1999. Non alcanzou o novo milenio nin o ano fetiche de 2001. Non contemplou os avións contra as torres de Nova Iorque, o tráxico espectáculo de dous tótems derrubados. Antes, deixou unhas cantas películas máis para seguir sendo vistas e reinterpretadas: A clockwork orange, Barry Lyndon, The Shining, Full Metal Jacket e Eyes Wide Shut. Toda unha serie de rúas sen saída que seguir transitando na procura dos segredos da evolución.

Ilustración | Ximena González.