"Nas universidades estamos pensando todas o mesmo porque a imaxinación foi expulsada"

Erik Dobaño, texto e fotos | Coruña, 23 de outubro. Como se constrúe o pensamento para a resistencia nun mundo global? Tal é o ambicioso programa de Mafe Moscoso, antropóloga e artista, activista da decolonización. Mafe participou nunha charla no pequeno espazo liberado do vello cárcere da Coruña unha tarde de finais de setembro nun acto organizado por Gabinete de Imaxinación Política, un deses artefactos nacidos do CoLab, o programa de investigación sobre participación do Concello da Coruña. As rutas están por despexar e Moscoso debía contribuír a elo. “Parece máis sinxelo facelo en periferias como Galiza”, di.

“É fráxil o mundo, é fráxil o que pensamos; pero nesa fraxilidade están as condicións para a resistencia”, asegura durante a súa conferencia o mesmo día que Boaventura Sousa Santos, un dos seus faros, recibe na Coruña a máxima distinción da Universidade. E Mafe di: “Temos que decolonizar a ciencia, apropiarnos do método científico, mesturar metodoloxías, pensar colectivamente con imaxinación e especulación poética. Iso para liberarnos da impotencia a que nos condena o sistema”.

Hai unha razón-obxecto, a occidental, e unha razón-abrazo, di Senghor. Hai dúas formas de coñecer que non son opostas, pero que non se mesturan? Anda vostede niso?

É un punto de vista suxestivo. A crítica que eu fago é precisamente a esa distinción entre a razón e a emoción. O pensamento colonial, que despois incide sobre a construción do pensamento máis académico ou científico, subliña é esa separación entre a razón e a emoción, como se realmente fora posíbel separalas. Ese pensamento occidental científico si fixo esa separación e colocou a emoción en certos grupos humanos e a razón noutros. Como se uns fosen os encargados de pensar e elaborar o pensamento racional: a ontoloxía, a epistemoloxía, as teorías sobre o mundo; e os outros simplemente estiveran sentindo. Son estereotipos que funcionan. O home occidental é o home das Luces, que racionaliza e posúe as ferramentas para mirar ao outro, ao ser que sinte. Casualmente estes seres son as minorías raciais, os tolos, os nenos e durante moito tempo tamén o foron as mulleres.

Esas minorías xeran pensamento.

Claro. As minorías teñen a súa propia ontoloxía, producen as súas propias teorías e manteñen vínculos cos saberes. Ademais, ao non estaren marcadas pola ciencia occidental, incorporan os corpos no seu facer. E a razón non fica fóra da construción dos seus coñecementos.

Están máis presentes hoxe eses saberes no Norte político?

Danse as condicións para que as que vimos do Sur ou estabamos en espazos periféricos empecemos a ter unha voz. Non é casual que no Estado español esteamos aparecendo persoas racializadas con voces propias. Iso ten que ver co momento histórico tan particular que vivimos. No plano global, digamos que diante dun capitalismo besta, moi violento e racista, as minorías estamos organizándonos dentro e fóra das universidades, e xorde con forza o pensamento decolonial. Empezamos a ter ferramentas de análise e metodoloxías que inflúen fóra e dentro das universidades.

Está mellor preparado o pensamento do Sur contra esa impotencia que produce o sistema e da que falou na súa conferencia?

Esa non separación entre razón e emoción fai que no Sur global as persoas estean como doutra maneira no mundo, non? Gozamos de redes de vínculos afectivos moi ricas. Iso é diferente en Europa, onde a tendencia é ao illamento, a rachar as redes, á soidade e cara unha precariedade extrema. Como adoita recordar Boaventura, iso xera violencia, e lembremos que Europa é o continente máis violento da Historia. Ese sentimento de impotencia está hoxe xeneralizado e vén acompañado do esgotamento do modos de vida.

Esgotamento?

Vivimos en sociedades nas que as persoas nos sentimos cansadas, soas e angustiadas en medio da hiperprodución. Teño a sensación forte de que hai moi poucas esperanzas. Vivimos en sociedades sen esperanza e quérennos vivindo así.

“Vivimos en sociedades sen esperanza e quérennos vivindo así. Vivimos en sociedades nas que as persoas nos sentimos cansadas, soas e angustiadas en medio da ‘hiperprodución’.”

En que parte do mundo anda España, no Norte ou no Sur?

Pois eu sempre dixen que me gusta España porque é un punto medio. Pero a experiencia é completamente distinta entre Galiza, Catalunya e Madrid. Onde máis cómoda me sinto é en Galiza. Por periférica? Quizais. Sinto que hai outro ritmo, que hai as posibilidades para xerar outro pensamento. Paréceme máis rico o que sucede aquí que o que sucede nos centros de pensamento.

A sensación de impotencia á que se refire tamén terá que ver con esa incapacidade para producir efectos no mundo? Ten o discurso decolonial a virtude de crear efectos?

Creo que si. E penso que o decolonial non é só un discurso senón tamén unha práctica. Trátase de decolonizar os centros de poder, as institucións, os museos. A práctica decolonial pasa por poñer en cuestión a hexemonía branca. E isto está acontecendo. O feminismo está movendo os cimentos, e desde os colectivos racializados e decoloniais estanse poñendo en xogo prácticas que mobilizan, e non só o pensamento, tamén ás institucións. A loita é micropolítica no caso dos museos cando se lles reclama que devolvan certos obxectos aos lugares de procedencia. E tamén é macropolítica, nesa construción dun pensamento periférico que estea conectado coa Pachamama, e que relacione as formas locais entre si. Por exemplo, se en Galiza funciona realmente o común, paréceme un pouco absurdo que se fale do común en Barcelona ou en Madrid sen dialogar co que sucede aquí. E xustamente son esas prácticas decoloniais ás que fan xurdir un pensamento decolonial.

Que pasa na política, na esquerda institucional, que segue sen callar o discurso decolonial?

Pasa tamén co feminismo: a esquerda non é completamente feminista. Pero fóronse incorporando prácticas feministas. En materia de antirracismo e decolonialidade aínda hai todo un traballo por facer. Tampouco metería a toda esquerda no mesmo cesto. Nin aquí nin alá. Creo que hai moitas esquerdas. E no Norte algunhas delas si que mostran intención de dialogo e alianzas coas esquerdas do Sur. Gústame pensar que as esquerdas non son homoxéneas nisto.

Na política en Europa apréciase unha deriva cara actitudes fascistas e racistas, como está a cousa no Sur?

Pode que haxa unha crise da representatividade, pero non temos pensado outra forma de organizar a representatividade. En Ecuador o que se está cuestionando é a representación dos partidos políticos. Porque no seu momento as mulleres, os indíxenas e os movementos sociais tiveron unha forza incríbel. E de aí xorde o goberno de Rafael Correa. Pero tanto Correa como o seu goberno derivaron nunha caricatura. Si falamos de Latinoamérica, algúns Estados están perdendo o control da violencia. Pasa en México, en Colombia, pero tamén en Ecuador. A época da esperanza con Lula, Evo Morales, Rafael Correa pasou. Hugo Chávez morreu e o chavismo é tamén unha caricatura. Tivemos unha oportunidade e perdémola. E agora está chegando unha dereita terríbel.

“A práctica decolonial pasa por poñer en cuestión a hexemonía branca. E isto está acontecendo. O feminismo está movendo os cimentos, e desde os colectivos racializados e decoloniais estanse poñendo en xogo prácticas que mobilizan.”

E Nicaragua?

Paréceme incríbel que líderes da Revolución sandinista sexan hoxe un goberno corrupto e violento. Os ianquis nunca se foron da rexión, iso é certo. Pero agora con Trump están intentando tomar de novo máis forza. Nalgún momento non lles gustou nada o que pasaba, e están de volta. En Ecuador, por exemplo, volveron poñer bases militares. Porén, ese discurso sobre o imperio ianqui non pode servir para xustificar o que está a suceder dentro dos propios países. En Nicaragua a represión vén do goberno.

Como valora o que acontece en Europa desde hai uns anos con esas novas esquerdas que torceron o brazo diante dunha oportunidade de cambio?

Mire, eu non tiraría tan pronto a toalla. Insisto, non temos aínda outra ferramenta distinta aos partidos. E os partidos non son homoxéneos. Hai xente con prácticas machistas e racistas, pero tamén haina con vontade de cambio. Eu podo falar desde a experiencia dos movementos sociais, dos indíxenas e das mulleres en Ecuador aos que un partido como Podemos decepcionou porque apoiou cegamente ao goberno de Rafael Correa. Non quixo escoitar ás outras esquerdas. Pero creo que hai xente en Podemos intentando cambiar as cousas, e hai xente intentando o mesmo no Concello de Barcelona, no de Madrid, no da Coruña. Eu apoio criticamente aos partidos de esquerda que están hoxe no poder.

“Ese discurso sobre o imperio ianqui non pode servir para xustificar o que está a suceder dentro dos propios países. En Nicaragua a represión vén do goberno.”

Como se constrúe o pensamento para a resistencia nun mundo global? Parece unha tarefa enorme…

Constrúese entre moitas, claro. A miña contribución, moi modesta, consiste en pensar ferramentas que nos permitan imaxinar outros modos de vida. Ferramentas epistemolóxicas, do coñecemento e ferramentas políticas. E, ao mesmo tempo, ir establecendo redes. O noso é sentarnos a reflexionar, que xa é un xeito de facer. Os poemas que leo, as conferencias, esta entrevista, todo iso entra dentro do facer do pensamento decolonial. Son afectacións mínimas que producen pequenas transformacións.

Fala vostede dun deses experimentos: pasar un ensaio académico por un programa informático que o converte nun poema. Que efecto buscaba e cal foi o resultado?

O ensaio vai de ciencia, decolonialidade e maxia. Precisamente porque o decolonial é unha práctica, non tiña sentido publicar o ensaio como calquera outro ensaio. Cando ninguén cre xa na universidade nin nos académicos nin na linguaxe académica, porque a xente sinte que hai unha desvinculación entre a academia e a vida, pois eu fágome cargo diso e tomo unha linguaxe densa, de elite, e pásoa por unha trituradora, o programa informático, para convertela nunha linguaxe poética. É unha crítica ao modo de transmitir o coñecemento. O meu proxecto é poñer en xogo a linguaxe científica coa linguaxe poética.

Vostede sostén que se nas universidades se tomara en serio o pensamento, habería moitas ambulancias levando profesoras e profesores cara os psiquiátricos. Sería bo que iso pasara?, por que non pasa?

Non pasa porque nas universidades non estamos imaxinando nin hai imaxinación. Non se constrúen pensamentos raros. As condicións de traballo cada vez son peores. Moitas somos precarias. E por riba estamos obrigadas a facer mil cousas. Hai unha neoliberalización do coñecemento, que xa non se valora por si mesmo, o que se valora é estar en determinados congresos, publicar en certas revistas e gozar dunha serie de relacións públicas e sociais. O que temos hoxe son os profesores-marca. Pero todo isto non xustifica a falta de imaxinación. Nas universidades europeas non se fan preguntas inesperadas e estamos pensando todas o mesmo porque a imaxinación foi expulsada do coñecemento. Efectivamente, da universidade non están levando xente tola en ambulancias [ri]… porque a universidade é un aparato da reprodución do poder.