O narrar delas, un acto de resistencia

Raquel C. Pérez | Lugo, 31 de outubro.  Na Galiza, as mulleres son transmisoras do patrimonio oral. Non só das coplas, senón tamén dos contos. Mais cal é o papel que xoga nelas? O 27 de outubro Lugo acolleu unha xornada dedicada ao rol da muller na literatura de tradición oral. Expertas na materia presentaron os seus coñecementos en campos tan diversos como os contos, o refraneiro, o papel das meigas e das bruxas na literatura e na sociedade ou os novos achegamentos á literatura oral.

Camiño Noia foi a encargada de cortar o xeo, co relatorio A muller habelenciosa dos contos orais: princesas e labregas. A catedrática de Literatura Galega leva anos clasificando contos galegos de tradición oral. “Os contos”, indica, “existen dende o Neolítico, dende o asentamento das familias, coa necesidade de transmitir unha cultura”.

As primeiras compilacións de narracións orais, do século XV e do XVI, son tamén das máis famosas. Quen non coñece aos irmáns Grimm, ou ao Perrault? Mais o que non sempre se explica é como estes compiladores modificaban as historias que recollían, moitas veces para adecuala á clase social que as lía. O clero tamén meteu man aos contos, antes de devolvelos de novo ao pobo. Conformáronse así os arquetipos que coñecemos: as princesas fermosas, as raíñas ambiciosas, as madrastras crueis. Tamén na Galiza, onde a maxia das crenzas pagás é substituída polo poder sobrenatural dunha divindade. Inseríronse distintas mensaxes de compoñente moral. O compoñente emocional das historias axudaba á súa transmisión. Nos contos as tarefas da muller están relegadas ao ámbito doméstico, son labregas.

As tradicións orais de distintos países gardan compoñentes moi similares, entre eles os arquetipos, sinala Noia. É interesante, explica, investigar e profundar. Así, na tradición oral galega, atopou contos nos que a muller é a protagonista activa. Elas inician a aventura. As mulleres galegas, exceptuando ás inxenuas, son habilidosas, intelixentes. Non son numerosos, aínda que existen, os contos da muller brava. A violencia contra a muller non é o habitual, nestes contos. Incluso en narracións que a Galiza comparte con Castela, o papel da muller muda.

A situación é completamente diferente no refraneiro. Estefanía Lodeiro é avogada, cun mestrado en Malos Tratos e Violencia pola UNED. Actualmente traballa no Centro de Información para as Mulleres de Teo. Foi premiada na XIV edición do Premio Elisa Pérez Vera en estudos de xénero da UNED, pola súa investigación La violencia de género en el refranero gallego. “Na UNED non mo deixaron publicar en galego”, sinala ao comezo do seu relatorio.

Lodeiro é concisa e directa, coma os refráns que presenta ante o público. Todos comparten unha forte carga misóxina. O refraneiro é empregado “para transmitir o modelo patriarcal”, explica.”As mulleres faladoiras son as máis presentes nos refráns”, sinala a poñente, “nunha estratexia para desvalorizar e invisibilizar ás mulleres”. Ó can que mexar, e á muller que falar, nunca lles ha faltar. “Puta é un dos insultos máis frecuentes e tamén o máis pexorativo”. Os refráns lembran á muller o seu rol reprodutivo, que as calidades que a fan valer son as físicas. Existen, no refraneiro, exemplos que non só xustifican á violencia machista, senón que animan aos homes a ser violentos coas mulleres. O nivel de misoxinia aumenta a medida que Lodeiro pasa as transparencias do power point. O que ten unha muller boa e a perde non sabe o que gana.

Lodeiro é concisa e directa, coma os refráns que presenta ante o público. Todos comparten unha forte carga misóxina.

O segundo relatorio remata e comeza o debate. Foi servido en bandexa: a visión da muller que presentan os contos e a dos refráns teñen pouco que ver. E, non obstante, a sociedade e os tempos eran os mesmos. Que muda? “As mulleres son as narradoras”, sinala Camino Noia. Narrar convértese así nun acto de resistencia, no que a muller introduce cambios. É a súa forma de loita. Dende o público apúntase tamén a outros refráns, menos frecuentes, pero tamén escoitados en boca de avoas ou nais. “Hai homes, homiños, macacos e macaquiños”.

Bruxas e meigas

Logo da pausa para o xantar chega á quenda da maxia, a gran presente nos contos. Tamén daquelas que na Galiza a exercen: as meigas. Como fan os contos, Sumai fiou tradicións. Explicou ao público que na antiga Nueva Galicia, agora Chile, existe un mito moi similar ao da Santa Compaña. Ás meigas chámanlles meicas, e nas casas é habitual a convivencia cos trasgos.

A bibliotecaria e documentalista de Catoira relatou como na súa aldea a convivencia coa maxia desenvolvíase de xeito natural. Das experiencias da infancia e mocidade explica o seu actual interese pola figura das meigas, das curandeiras, menciñeiras. “As mulleres encargabámonos da vida, e tamén da morte, amortallábamos aos finados”. E tamén das bruxas. A Inquisición instálase tarde en Galiza, sinala, mais logo da súa chegada Sumai percibe un cambio. “Engádese unha carga demoníaca ás mulleres que as meigas non tiñan”. Que aconteceu en Europa, pregúntase Sumai, para que de repente as mulleres sexan identificadas como infanticidas? Asociadas co neno? Vampirizadoras de nenos?

“As mulleres encargabámonos da vida, e tamén da morte, amortallábamos aos finados”, lembra Sumai.

Sumai sinala ás mudanzas no sistema económico. Europa abandona, lentamente, o feudalismo. “Cércanse as terras, e o novo sistema capitalista rural quere rematar coas meigas, esas mulleres que recibían agasallos nas aldeas, que curaban ás persoas”. As mulleres transfórmanse, coa conivencia da Igrexa, en monstros os que perseguir. “Nos séculos XV, XVI e XVII difúndese a propaganda anti-bruxas grazas á imprenta”. A contraposición meiga-bruxa chegou até os nosos días.

Volframio, pendentes, e as mulleres no centro da oralidade

A última conferencia da xornada foi a de Faia Díaz. Xunto a Patricia Coucheiro e Helena Salgueiro Díaz comezou un labor de pescuda de coplas referidas ao traballo na minaría. Ela, tocadora, cantante e licenciada en Historia da Arte, explica que mentres na tradición oral asturiana, ou na do Levante, son numerosas ás referencias aos mineiros ou ás minas, isto non é así na galega. “Os historiadores din que as mulleres non traballaban na mina”, explica Díaz. Na súa procura, o obxectivo da súa investigación transformouse.

Gafas de sol, vestida de negro e con pendentes de ouro Faia Díaz sube ao escenario. Reproduce o guión que o público ten, escrito nuns folletos, no colo. Son as palabras de María de Fetós, muller nada en Caldebarcos. As mesmas que despois escoitarán as asistentes da súa propia boca, a través dun vídeo. “Esta é unha mostra”, sinala Díaz logo da súa intervención teatral, “do que se pode facer coas recollidas de tradición oral”. María deixou Caldebarcos, traballou nunha mina de volframio ata que tivo suficientes cartos para mercar uns pendentes de ouro. Deixou a mina, casou, fíxose dona da súa propia casa. Dende hai anos recibe a visitantes que queren recoller a súa historia e as súas coplas, aprendeu de pequena a cantar e a tocar, cun prato de porcelana.

Aquela nena de dous anos, á que súa nai sentaba preto da ventá cos barrotes, e á que a xente lle daba comida e roupa ao pasar, emocionouse escoitando á súa nai.

Díaz continúa coa historia de Consuelo, unha muller de Santa Comba que canta coplas sobre a mina de Barilongo. Reproduce unha das entrevistas que se lle fixeron. Na cámara unha señora canta, ri cando explica que de moza lle encantaba bailar, “sobre todo o solto”. Para rematar, a poñente comeza o relato dunha terceira muller. Carmen Rivas, “unha muller que foi presa, levárona ao cárcere de Boiro”. Rivas sacaba ilegalmente volframio da roubacha ou roubeta, vetas de volframio que se atopaban preto das minas. Á palestra subiu a propia Rivas, que asistiu á xornada, xunto á súa filla Milagros. Aquela nena de dous anos, á que súa nai sentaba preto da ventá cos barrotes, e á que a xente lle daba comida e roupa ao pasar, emocionouse escoitando á súa nai. A narración de Rivas, unha muller que hoxe padece demencia senil, fíxose co escenario e co público.

Mulleres na regueifa

A piques de rematar a xornada Lupe Blanco, antes de comezar a regueifar, dedicou unhas coplas a Carmen Rivas. A regueifeira de Coristanco explicou ao público que o seu avó tamén traballara na mina de Neme, onde contraeu a silicose. A continuación, durante case unha hora de intercambio de versos, Blanco e máis a regueifeira Alba María demostraron que, na tradición do repente, a muller chegou para quedarse. O sábado chegou á súa fin entre golpes de enxeño, xogos de palabras e reivindicacións feministas.

Na imaxe (desde a dereita): Fina Díaz, Carmen Rivas e a filla desta.