Steiner, unha obra histórica e excepcional

Dende que, hai uns tres anos, Siruela editou Un largo sábado non volvemos ter (ao menos un) noticias de George Steiner. O profesor e políglota afincado en Cambridge (Inglaterra) acadou o pasado día 23 a moi honorable idade de noventa anos. Nado o 23 de abril de 1929 en París, o autor de Paixón intacta, celebrou o seu aniversario na compaña da súa dona Zara Shokorow e rodeados dos seus familiares máis íntimos na súa casa de Barrow Road, onde viven tamén os máis de 12 mil libros que reuniu ao longo da súa intensa e dilatada existencia.

Os pais de George Steiner eran xudeus vieneses. Como a meirande parte da intelectualidade xudía daquela época, abandonaron Austria coa idea de instalarse no Reino Unido, pero ficaron en París, onde naceu o pequeno George. Da capital gala saíron no 1940 camiño de Nova York logo de comprobar que o avance do exército alemán cara a París semellaba imparable. Unha vez en USA, completou o bacharelato francés e no 49 entrou na Universidade de Yale. No 2001 recibiu o premio Príncipe de Asturias de Comunicación y Humanidades. Ao longo da súa traxectoria vital tres cousas considerou fundamentais, cuxa paulatina desaparición lle teñen causado moita dor: o peche dos cines e dos teatros de barrio, o peche das pequenas librarías de vello, así coma das tendas de discos de vinilo.

Na súa última obra publicada entre nós, que recolle as conversas que mantivo coa xornalista Laure Adler, explica a súa visión da diáspora xudía, pero tamén a súa visión sobre a condición do ser humano mortal. Nestas entrevistas, que se desenvolveron durante doce anos (2002-2014), Steiner lamenta que a literatura, a filosofía e a historia sexan desprezadas nos plans de estudo e ensinanza en todos os seus niveis. Tamén recorda que Heidegger foi moi importante para el “porque nos ensina que somos invitados ou inquilinos da vida e que debemos aprender a ser uns bos invitados e ademais debemos ter a maleta preparada, por se hai que partir. Partir e non queixarse”.

A obra de Steiner é excepcional e histórica: expón as primeiras cuestións esenciais sobre a orixe e a evolución, técnica e espiritual, das nosas culturas, dende a Xénese ata a encrucillada dos nosos días, no limiar talvez dunha nova civilización. De feito, estima que os cambios que teñen modificado os conceptos da comunicación, a información, o coñecemento, a xeración de sentidos e de formas son probablemente os máis grandes e os de maiores consecuencias, dende que o Homo sapiens elaborou a linguaxe.

Di o autor de Presencias reais que ao longo da súa existencia temos asistido a unha modificación substancial do concepto mesmo de persoa. O transplante de órganos, a clonación, a iniciación da vida in vitro teñen alterado inevitablemente o estatuto do Eu. A mundialización definitiva dos intercambios económicos corre parella a unha modificación irreversible da terra inmaterial. Abordando estas cuestións capitais, ben presentes, de xeito elíptico ou frontal, en toda a súa obra Steiner ten culminado unha ampla, densa e fecunda carreira, máis de sesenta anos de crítica e docencia en Chicago, Harvard, Oxford, Princeton, Xenebra, Cambridge, a cabalo entre varias linguas: o alemán da súa familia vienesa, o francés dos seus primeiros anos parisinos, o inglés americano da súa formación superior, o italiano da súa mestizaxe universitaria suíza, sen esquecer a súa familiaridade co hebreo bíblico e o seu dilatada coñecemento das culturas rusas e danubianas.

Di Steiner que ao longo da súa existencia temos asistido a unha modificación substancial do concepto mesmo de persoa. O transplante de órganos, a clonación, a iniciación da vida in vitro teñen alterado inevitablemente o estatuto do Eu.

Steiner é un escritor único. Dicimos isto porque só el ten sido capaz (até agora) de artellar con relativa consistencia o Teorema de Gödel, o poema de Parménides e a Tetraloxía de Wagner, e descubrir nestas tres pezas un sorprendente tronco espiritual común. Ademais, nos seus textos bota man dunha memoria asombrosa combinada cunha erudición que se alimenta de case todas as linguas europeas, e nos seus ensaios mestura a pompa académica adubiada coa típica malicia e contundencia crítica.

Tres son os eixos principais da súa obra: o filolóxico, representado por monografías apaixonadas (Kafka, Tolstoi, Dostoievski, Broch, Bernhard, Heidegger…), e noutras ocasións destinados ao campo da crítica e da historia (Antígonas, Despois de Babel ou O castelo de Barba Azul); o ideolóxico, que é o centro de interese dos seus ensaios onde se enfronta ás derivas posmodernas que considera nihilistas (Presencias reais), e a crítica da cultura contemporánea, o que se aprecia en Nostalxia do absoluto, Leccións dos mestres, Gramáticas da creación ou en Linguaxe e silencio, unha compilación de ensaios de 1976.

De entre os vinte volumes que publicou Siruela en España, nos últimos tempos a editorial madrileña editou Fragmentos, un compendio das cuestións obsesivas do autor (morte, eutanasia, amizade, amor, relixión, o poder do diñeiro, as difusas fronteiras entre o ben e o mal…), e Un largo sábado, o citado libro de conversas coa periodista e filóloga francesa Laure Adler. Contemplada polo retrovisor, Steiner ten percorrido unha existencia poboada dunha extensa obra na que abre os camiños que conducen ata os nosos días.

Quixeramos pechar esta modesta homenaxe cun percorrido por algúns dos principais e máis significados alicerces nos que se sostén a súa produción intelectual.

Linguaxe e silencio (1958). Neste traballo comezou a explorar a terra baleira do Logos ameazado pola Shoah, o exterminio sacrílego de Auschwitz.

Tolstoi ou Dostoievski (1959), onde xa reflexionaba sobre o dilema histórico de dous titáns tentados por dous capítulos maiores desa epopeia espiritual do home moderno. Tolstoi soña con chegar a suplantar a Deus. Dostoievski, en cambio, empeza a baixada ao inferno contemporáneo: os seus demos e posuídos encarnan por vez primeira a figura do mal absoluto, o terror e o terrorismo inhumano e indiscriminado.

A morte da traxedia (1961). Primeiros ensaios sobre Schomberg e Paul Celan, cos que abría os estudos de reconstrución dunha arquitectura espiritual para o home do porvir logo da caída e da soidade ontolóxica absoluta da que Rilke pensaba nas Elexías a Duino.

O castelo de Barba Azul (1971). Aquí esboza un primeiro balance provisional do estado literario da nosa cultura, que continuaría materializando en Nostalxia do absoluto (1974).

Despois de Babel (1975). Sementa neste volume os alicerces dun futuro e moito máis “vasto” edificio: unha visión e unha teoría global das linguas e o paradoxal principio de tradución.

O traslado de san Cristóbal (1976), novela ou relato que ten sido capital na súa traxectoria ficcional.

Martin Heidegger (1980). Esta obra permitiulle resolver dunha vez por todas un problema esencial e espiñento: o posto do mestre de Friburgo na historia das ideas e na filosofía como herdeiro dunha tripla tradición: grega (Platón), cristiá (san Agustín) e alemá (Nietzsche).

En Presencias reais, Gramáticas da creación e Paixón intacta, abunda a literatura e a filosofía tinxida de teoloxía. Errata é un texto no que se perfila o xurdimento dunha xerontocracia enferma, baixo a pregunta: cal será o estado ontolóxico da vida humana, da personalidade, cando estas sexan replicadas, melloradas e controladas nos laboratorios, nos bancos de esperma dirixidos por ordenador?

Nos últimos anos teñen aparecido moitos outros libros sobre o inxente traballo de Steiner, a meirande parte deles publicados por Siruela, entre os que salientamos Os libros que nunca escribín (2008), Dez (posibles) razóns para a tristeza do pensamento, O eloxio da transmisión, A idea de Europa, Leccións dos mestres… 

Boiro, 29 de maio.