Un can contoume unha historia
Vida dun mariñeiro galego.
Fernando Salgado | Vilagarcía. Ten a súa casa onde o mar do Freixo, no concello de Serra de Outes, pero foi preciso que se adentrase nel para gañar a vida porque non había máis que miseria na ribeira. Daquela, os camións facían longas colas en Noia, Portosín ou Muros, agardando pola carga de berberechos e ameixas, que os mariscadores collían montes e os intermediarios pagaban a prezos moi baixos, ata que enchían os remolques e marchaban cara ás factorías conserveiras sen importarlles a produción que quedase sen comprar.
O mar chegaba onde a súa porta porque aínda non se fixera o recheo onde se asenta hoxe o club náutico, e só se podía ir máis adiante cando a marea estaba baixa, pero Juan Miranda Arufe sabía que o futuro no estaba tan preto, e probou sorte como ebanista na súa parroquia natal de San Cristobo de Roo, onde os operarios tiñan que pagar 1.000 pesetas ao ano en concepto de aprendizaxe.
Había traballo abondo e facíanse mobles por encargo, pero o labor que encargaban aos aprendices non ía máis aló de barnizar e lixar. “Tes que agardar”, respostoulle o encargado cando lle dixo que quería aprender o oficio para valerse cando marchase dalí. E non tivo paciencia, porque ademais de facer sempre o mesmo, non tiña un can no peto, era un mociño, e estaba na idade de ir aos bailes e ao cine. Así é que en 1958, con vinte anos cumpridos, marchou a Ferrol.
Alí estivo empregado nun estaleiro da Graña, ata que 1961 decidiu probar sorte no mar porque tampocou alí viu que houbese futuro. De Ferrol tirou ata Xixón, para subir no seu porto ao primeiro barco no que lle deron traballo. Era o Monte Galera, un vello carboneiro cunha cheminea “alta como un demo” da que saían nubes de fume que cubrían o ceo, deixando o seu rastro por onde navegaba. Rillar o óxido, pintar e facer tarefas de mantemento foi a súa misión, mal pagada, nunha etapa que durou un ano.
Nalgunha ocasión viaxou ata Rotterdam para cargar carbón de coque, que se utilizaba en grandes cantidades nos Altos Fornos na elaboración de ferro, e a súa rota habitual era Xixón-Barcelona. Na capital catalana escoitábase falar o galego dos mariñeiros que facían escala no porto mentres cargaban os barcos onde estaban enrolados e dos milleiros de emigrantes que aproveitaron a puxante industria catalana para saíren adiante.
Ben puido o destino facer que os pasos de Juan Miranda se cruzasen cos de José Outeiral, un veciño de Cabo de Cruz (Boiro), onde o coñecen tamén polo seu alcume, ‘O Toneiro’, pola Ronda Litoral e o Paseo Colón, que corren paralelos ao porto, ou nas Ramblas, O Paralelo ou algunha das rúas do Barrio Chinés ou do Barrio Gótico.
Ben preto da inmensa explanada portuaria, está a Vía Laietana. Era o destino de non poucos mariñeiros nunhas casas que nos seus balcóns anunciaban en letreiros ben grandes ‘Gomas, plásticos y lavajes’. Tamén se deixaban ver soldados da Sexta Flota dos Estados Unidos, arrasando por onde pasaban como unha manada de bisontes. Uns subían en busca de amor urxente, mentres outros baixaban cargados de angustia e medo.
Eran as nais, os pais es as mulleres daqueles os que a policía metera nos Land Rover de cor gris a porrazos e culatazos para levar detidos á comisaría, onde lles agardaban máis golpes. “Coge tu carné, tu cartera y ve, Laietana abajo”, cantaba Joan Bautista Humet.
Quen podería dicir que non se viron buscando un bar ou unha pensión por rúas estreitas e mal iluminadas, ou que non apreciasen o esforzado traballo dos mariñeiros para levantaren a sobria e monumental catedral de Santa María del Mar carelando a pedra dende Montjuïc.
‘O Toneiro’ estaba embarcado nun buque da Compañía Arrendataria del Monopolio de Petróleos Sociedad Anónima (Campsa) que fixo varias escalas en Barcelona para ser sometido a obras de reparación. El tamén surcou os mares para gañarse a vida transportando combustibles.
Intentouno antes na Ría de Arousa como mariñeiro, e tampouco viu que houbese futuro, pero antes de abandonar a pesca no barco dos seus tíos Manuel e Lucho, foi el quen alertou aos seus compañeiros de traballo de que escoitara un ruido na noite do día 4 de agosto do ano 1958.
Non lle fixeron caso de primeiras, pero insistiu, e decatáronse de que alguén pedía axuda. Tiraron os aparellos e arriaron en banda no racú, remando con canta forza tiñan. Sacaron da auga a once náufragos e viron pasar un home morto co flotador arredor do seu corpo. Non había sitio para máis vivos nunha embarcación de 5,5 metros de eslora que amarrou na Paria da Ribeira Grande de Cabo de Cruz. Na Panadería Saborido déronlle de comer, beber e roupa seca.
Eran tripulantes do Cabo Razo, un barco da Compañía Ibarra que zarpara do Porto de Vilagarcía ás 22.30 horas, onde fixera escala para cargar tablóns, procedente de Bilbao e con destino a Málaga.
Tiña dezaoito anos, e aquela noite foi moi longa para José Outeiral, ‘O Toneiro’, que despois cruzou a ría co pai ata a Comandancia de Marina de Vilagarcía. Xa era día aberto cando deron a noticia que puxo en marcha o operativo de rescate.
A etapa de Juan Miranda no Monte Galera rematou aos catro meses no Porto de Sevilla, onde aproveitou unha folga dos estibadores para buscar outro barco no que enrolarse. Tiña o pasaporte en regra, pediu a liquidación e soubo por un compañeiro que non ía tardar en chegar desde Bos Aires o Monte V, un petroleiro noruegués de 16.000 toneladas.
O sol caía á esgalla no mes de xullo nunha espera que se fixo longa ata que os carabineiros lles anunciaron o día no que se agardaba a entrada do buque á refinería andaluza. As súas ilusións decaeron de golpe cando viu que, como el, ducias de homes se amorcaban no dique onde ía atracar coa mesma intención. “Onde vou eu sen saber inglés nin noruegués e nada máis que un pouquiño de español?”, dixen para os meus adentros.
Subiu á cuberta e o capitán –“moi educado”- díxolles, por medio dun intérprete, que se puxesen nunha ringleira para indicarlles que tiñan que ir ao Consulado de Noruega, onde se repetiu a escena. Un home sinalou co dedo. “Ti, ti e ti”. Dous para cuberta e un para máquinas. Juan Miranda era un deles.
Génova foi o primeiro destino, onde se aprovisionaron, para cargaren petróleo Odessa. Cando rematou o primeiro mes decatouse de que non o contrataran como segundo mariñeiro, como lle dixeran, senón como aprendiz. Cando viu a súa primeira nómina, non lle importou que a categoría fose máis baixa, porque cobrou arredor de 4.000 pesetas, cando viña de ingresar 1.300 como carpinteiro do ‘Monte Galera’. “Aquelo era unha mina de cartos”.
Tampico, no estado de Tamaulipas; Veracruz, o porto comercial con máis movemento de mercadorías de México, foron algunhas das cidades que coñeceu Juan Miranda, que tamén navegou polas costas de Florida, e nas rúas de Recife, onde os seus pasos ben puideron seguir o camiño que andara ben pouco tempo antes, xunto cando el probou sorte no mar, outro veciño seu, José Fernández Vázquez, da Pobra do Caramiñal. Un loitador antifranquista, que fora coñecido na súa vila natal e en Vilagarcía, onde casou, co nome de Noé, acabou pasando á historia como o Capitán Sotomayor.
José Fernández foi un dos mandos do Directorio Revolucionario Ibérico de Liberación (DRIL), que protagonizou unha das accións máis audaces que se recorda para denunciar as ditaduras de Franco, en España, e Salazar, en Portugal.
Consistiu no secuestro dun barco en Venezuela no que viaxaban un milleiro de persoas (650 pasaxeiros e 350 tripulantes). A primeira idea foi cruzar o Océano Atlántico e levalo ata Guinea, pero os mandos da operación decidiron bordear a costa e poñer rumbo ao sur despois de burlar o cerco, por mar e aire, do Exército dos Estados Unidos.
O Paris-Match e o Washington Post dedicáronlles a súas portadas. Un barco de 21.000 toneladas e 186 metros de eslora, valorado en dezaseis millóns de dólares e rexistrado co nome de Santa María converteuse no Santa Liberdade despois dun recorrido de 2.140 millas en catro días, entre o 22 e o 26 de xaneiro de 1961.
Foron quen de chamar a atención do mundo, e cando acadaron o seu obxectivo, pediron asilo político en Brasil. Milleiros de veciños de Recife se achegaron ata o porto da capital do estado de Pernambuco para recibilos como heroes. Tamén ducias de xornalistas. Un deles era un xove chamado Dominique Lapierre que co paso dos anos acabaría vendendo millóns de libros.
Daquel tempo quedoulle a Juan Miranda unha dúbida que non foi quen de despexar. Viñeran de Norfolk (EE UU) ata Vigo, desde onde tiña pensado achegarse ao Freixo, pero os axentes de Aduanas non permitiron baixar a ningún mariñeiro nin baleirar a carga.
Despois de catro días amarrado, o barco tivo que facer o percorrido de volta a Norfolk, un porto ao que chegaría no Monte Palomares José Outeiral, O Toneiro de Cabo de Cruz (Boiro), se non fose rexeitada a súa petición de traballo neste barco.
‘O Toneiro’ que andaba por Barcelona atopou alí cun veciño, José Oliveira, que lle propuxo deixar o buque de Campsa para enrolarse no seu, que transportaba trigo desde Estados Unidos, onde se gañaban máis cartos.
“Levoume á ponte de mando e o encargado das contratacións dixo que non. Era uno dos do Cabo Razo que salvaramos. Seguro que non me coñeceu. Eu tampouco dixen nada”, conta O Toneiro no documental Desde dentro do corazón, elaborado por Antón Caeiro, Margarita Teijeiro (O Faiado da Memoria) e José Luis García, de Nova Comunicación.
“E fíxome un favor moi grande, porque de alí a pouco tempo foise a pique o barco’, di ‘O Toneiro’. O naufraxio aconteceu o día 5 de xaneiro de 1966, cando se atopaba a 850 millas das Illas Bermudas. Morreron a metade dos tripulantes. Unha das vítimas foi José Oliveira.
Non houbo descanso para os tres españois que embarcaran en Sevilla ata pasados tres anos e medio. “Xa nos tiñan por tolos”, recoñece referíndose á reacción dos compañeiros doutras nacionalidades, enrolados en barcos da mesma empresa, cando se enteraron de que non tiveran nin un día de descanso. O cartiño era moi bonito e ninguén quería desaproveitar a oportunidade porque todos tiñan que arranxar as súas vidas. Xa mercara a casa no Freixo onde tiña pensado instalar unha panadería cando volvese á casa, no ano 1965.
Pero os plans de Juan Miranda cambiaron no mes de novembro, o día que coñeceu a unha moza do lugar das Cernadas, dous anos máis nova que el, chamada Purificación Brea Picallo, na festa do Socorro.
Falaron cinco meses, bailaron no salón de Serra de Outes coa música da prestixiosa Orquestra París de Noia, e se comprometeron diante do altar o 12 de marzo de 1966. Os sacrificios e o aforro permitíronlle organizar a voda máis sonada da contorna, á que acudiron 130 convidados.
Colleu a maleta e converteuse de novo nun emigrante que chegou a Rotterdam nun autobús fretado por outros que, como el, probaron sorte no porto con máis actividade de Europa. Había unha ringleira de oficinas de compañías suecas, danesas, norueguesas e holandesas onde os estaban a agardar.
Juan Miranda trocou a bandeira de Noruega pola de Suecia, e soubo, cando navegaba polo Golfo Pérsico, que fora pai dun rapaz, ao que bautizaron co nome de Juan José, e botou dous anos traballando arreo sen acougo para se converter en fixo de plantel.
Cando naceu Alejandro, en 1969, estaba na casa do Freixo, da que se ocupaba Pura, que todos os días ía e viña para atender os seus pais en Cernadas, onde tamén se ocupaba das leiras, tres vacas, os xatos, os porcos e as galiñas.
De mar en mar, os buques cargados de petróleo surcaban as augas con tripulantes de Aguiño, Queiruga, Ribeira, A Pobra, Noia ou Muros. “Cando o día estaba bo, daba gusto ver o tráfico de barcos cruzándose no Mediterráneo ou fronte a Fisterra”, lembra.
Xa nacera Luis, o seu terceiro fillo, cando pasou a un superpetroleiro da mesma compañía, de 350.000 toneladas e máis de cen metros de lonxitude. “Parecía que dobraba sen rachar” un día que o temporal os colleu no Golfo de México.
Naqueles momentos, nos que despois de facer todo o posible só cabía esperar, acordouse de todo. “Pasei os meus medos”, recoñece.
Naquel escenario deixárase ver a estampa do Nuevo Endem, que partiu do porto do Grove o día 15 de agosto 1937 con 17 tripulantes, camiño de Francia, onde foi requisado polos nazis, que asentaron nel unhas ametralladoras, e despois cruzou o país pola Canle do Mediodía ata o Mediterráneo buscando unha pesca da que lle falara un ribeirense ao seu capitán, e non a atoparon.
Dous noieses propuxeron ao seu capitán, Juan Aguiño, ir a América, e en París organizaron a aventura nun pequeno barco de trece metros de eslora que fora construído para traballar preto da costa. Logo de facer escalas en Casablanca e Dakar, e pasar por Trinidad y Tobago, Venezuela e a Guaiana Francesa, probaron sorte en Colombia, Guatemala, México, Nicaragua e Cuba. Tampocou alí había vida na pesca.
Cando emprendeu a súa derradeira singladura, en 1964, cruzouse con Gramma, no que viaxaran Fidel Castro e os seus homes desde México a Cuba para póren en marcha a revolución. E, como acontece cos barcos que se converten nunha lenda, din que hoxe o Nuevo Endem segue a frote e está amarrado nalgún peirao de Miami.
E dun día para outro, a compañía na que traballaba Juan Miranda comezou a desfacerse do seu capital. Primeiro despediu aos máis novos e despois foi o turno dos que tiñan máis antigüidade.
Camiño da década dos noventa do século XX, o mar encheuse de barcos con novas bandeiras de países descoñecidos, algúns deles sen mar.
Os seus donos eran a nova xeración de piratas, que inscribiron as compañías en paraísos fiscais onde os homes son considerados recursos humanos e os direitos laborais non existen.
“Eu chorei por aquela compañía e case o fago agora polo ben que se portaron comigo”, pero a humaninade retrocedía e a rendibilidade marcaba o paso nun mercado sen escrúpulos. “Polo prezo dun galego tiñan catro ou cinco filipinos”.
Así que tocoulle embarcarse nun barco de Muros que se dedicaba á pesca do cerco, no que traballaban arreo e nunca era abondo para o seu armador. As condicións de seguridade eran mínimas e foi como retroceder varias décadas.
O que non lle acontecera nunca en vinte anos por alta mar ben puido sucederlle un día de vento e mar bravío no que saíron dezasete pesqueiros de Muros cara a Fisterra. Catorce deles voltaron ao porto cando estaban á altura de Monte Louro, pero eles tiveron que seguir, e amarrando un cabo caiu ao mar. “Agora si que me vou, dicía para min mentres nadaba”. A ninguén se lle ocorreu botarlle un frotador e tivo que agarrarse ao bicheiro que lle achegaron para subir á cuberta.
Aquel día morrera un pai e o seu fillo “por ir buscar unhas puñeteiras nasas ao mar”. Eran de Aguiño, o lugar de Ribeira onde se atopaban pasando a noite da fin de ano de 1920 boa parte dos colonos que vivían en Sálvora.
Quedaran algunhas mulleres e nenos. Tres delas saíron correndo cara a Area dos Bois no medio do temporal para subiren a unha dorna na que bogaron tres horas e chegaren, ás oito da mañá, ao lugar onde se afundira o Santa Isabel.
Pasado o tempo fixéronlle unha homenaxe en Vigo e prometéronlle unha paga vitalicia que non recibiron e María Fernández, que daquela tiña 14 anos; Cipriana Oujo, de 24 e Josefa Parada, de 32, foron esquecidas. Aínda hoxe, o Concello de Ribeira non tivo un momento para lembrar as tres heroínas nin atopou una rúa ou unha praza para pórlle-los os nomes de tres mulleres que se xogaron a vida por salvar as duns descoñecidos.
E despois de trece anos preto da casa pero amargados pola dureza do traballo, a Juan Miranda Arufe chegoulle a hora da xubilación. Agora ocupa o tempo plantando árbores frutais e coidando as galiñas en Cernadas.
Pura conta que o seu home, ao que lle chama patrón, lle ten cariño ao lugar onde naceu ela. Os dous camiñan a diario polo paseo do Freixo sabendo que criaron ben aos seus fillos.
Ela mírao con admiración mentres el recorda a súa vida de mariñeiro. “E felices que somos”, di Pura. Despois, pousa a súa cabeza no hombreiro de Juan.
O can quedou na casa. Tróuxollo o seu fillo Alejandro, que o atopou en Boiro. O día 9 de marzo foi ladrando cara a un home que fotografaba unha lancha cuberta de algas. Detrás veu Pura para dicirlle ao estraño que o cadelo se chama Perdido e buscaba con quen xogar un pouco. Botaron a falar. Juan saiu á porta cunha vasoira na man.
E así empezou esta historia.
Luís Rei, sempre na memoria.
(Esta reportaxe de Fernando Salgado foi publicada na revista Ardentía o ano 2013, coincidindo coa celebración do XI Encontro de Embarcacións Tradicionais, celebrado no Freixo-Outes).
As dúas vidas do Rápido. Unha: café e vacas
As dúas vidas do Rápido. Dúas: narco ou liberdade
“Non lembro cando empezaron os problemas”
A urxencia de sacar á xente dos cárceres
Candieira activa redes de mulleres do mar
“Vostede non existe, díxome o psicólogo”
Miguel Enríquez e o desafío das novas geraçons
Outras novas
Recadación de fondos para crear o Bosque da Lingua nos Montes de Couso
O aparato de propaganda dos xigantes eólicos sae a escena
Ecoloxistas exixen en Ourense moratoria para frear as macrogranxas
Outras novas
Recadación de fondos para crear o Bosque da Lingua nos Montes de Couso
O aparato de propaganda dos xigantes eólicos sae a escena
Ecoloxistas exixen en Ourense moratoria para frear as macrogranxas