Do Estado plurinacional ao Estado colonial

Jaime Aparicio

Sen maior demora, o 20 de novembro anunciouse o nomeamento de Jaime Aparicio como embaixador permanente de Bolivia ante a OEA. A rapidez do nomeamento tiña relación coa urxencia do Secretario Xeral da OEA, Luis Almagro, de entregar o informe definitivo da auditoría ás eleccións do 20 de outubro. En efecto, o 4 de decembro a OEA publicou o Informe Final de Análise da Integridade Electoral que serviu para que Aparicio destacase publicamente que as eleccións foron unha “fraude descomunal” (LT, 04/12/2019), ratificando a postura unilateral que Almagro adoptou para sancionar politicamente o goberno de Evo Morales.

A apelación á fraude, sen que se demostrase obxectivamente o feito e sen as probas consistentes do presunto delito electoral, foi usada máis como unha consigna dentro da estratexia política polos golpistas, polas forzas políticas da dereita e pola propia OEA que operou como o comando central do golpe, por encargo dos EUA.

A designación de Aparicio ante a OEA responde fundamentalmente á necesidade de dispor dunha peza crave no taboleiro político desta organización tanto para desacreditar oficialmente ao goberno de Evo Morales como para lexitimar o réxime e enfrontar as futuras denuncias de violación dos Dereitos Humanos contra as autoridades responsables do goberno de transición.

Aparicio constitúese nun avogado experto en defender réximes violadores dos Dereitos Humanos inspirado na súa hostilidade a gobernos progresistas ou líderes populares.

Debemos lembrar que Aparicio defendeu teimudo as flagrantes violacións dos Dereitos Humanos durante o goberno de Sánchez de Lozada nas lutuosas xornadas de febreiro do 2003 e o masacre sanguento do Alto en outubro do 2003. En ambos os episodios morreron máis dun centenar de persoas e rexistráronse máis de mil feridos produto do emprego discrecional de armas de fogo e o uso desproporcionado da forza policial-militar. Desde esta perspectiva, Aparicio constitúese nun avogado experto en defender réximes violadores dos Dereitos Humanos inspirado na súa hostilidade a gobernos progresistas ou líderes populares.

Na súa condición de embaixador de Bolivia ante EUA (2002-2005), Aparicio non só cumpriu o triste papel de encubrir a condición criminal do seu titor político, Gonzalo Sánchez de Lozada e o seu ministro de goberno Sanchez Berzaín, senón tamén proveu o maior apoio político e a procura de recursos económicos das arcas norteamericanas para tentar salvar o desastre financeiro no que se atopaba o vello réxime neoliberal. De feito, Aparicio é un home de confianza do establishment ultraconservador norteamericano, quen en ningún momento abandonou Sánchez de Lozada nin Sanchez Berzaín, personaxes buscados pola xustiza boliviana e protexidos polo goberno de EUA.

Óscar Serrate Cuéllar

Unha semana despois, o goberno usurpador de Áñez designou a Óscar Serrate Cuéllar como embaixador extraordinario e plenipotenciario ante EUA co obxectivo de restablecer a normalidade diplomática nas relacións bilaterais logo da súa traumática ruptura en 2008. En setembro daquel ano, Evo Morales decidiu expulsar ao embaixador de EUA, Philippe Goldberg, pola súa participación no golpe de estado contra o proceso de cambio.

Ademais da necesidade perentoria do réxime, a designación de Serrate ten unha connotación especial na medida en que pertence ao equipo de expertos bolivianos próximos ao proceso de privatización dos recursos enerxéticos. Serrate é un antigo funcionario da Shell, pero ademais logrou dirixir Transredes, unha empresa transnacional vinculada ao transporte de gas ao Brasil. Nos últimos anos traballou como xerente de Konsulnet, unha rede de consultores en temas ambientais, sociais, enerxéticos e de comunicación para proxectos gobernamentais e privados.

A designación do experto en áreas estratéxicas, en condición de embaixador, envía un sinal implícito moi importante ao goberno norteamericano, que desde hai moito tempo mantivo enormes expectativas de retomar o dominio do sector de enerxía e hidrocarburos en Bolivia. Entre outras cousas, Serrate xa desempeñara a función de embaixador ante Nacións Unidas entre 1991 e 1993 durante o goberno de Jaime Paz Zamora, tempo no cal se iniciou o dramático proceso de privatización de empresas públicas e recursos naturais en favor do capital estranxeiro.

Jorge Quiroga

O imperativo de normalizar as relacións cos EUA e proxectar a imaxe dun goberno democrático ante a comunidade internacional, que aínda se resiste a recoñecela, esixiu á presidenta auto-nomeada e á chanceler da ditadura crear unha Delegación Internacional co obxectivo de explicar a súa diminuída lexitimidade, así como as circunstancias das violacións dos Dereitos Humanos atribuídas a Evo Morales. Para cumprir ambas as tarefas foi designado Jorge (Tuto) Quiroga, un expresidente de Bolivia (2001-2002) cuxa traxectoria política é certamente cuestionable. O expresidente Morales ironizou esta designación sinalando que Quiroga é un “experto” en defender ditaduras.

En efecto, Tuto Quiroga é un vello político favorecido polo exditador Hugo Bánzer (1971-1978) que lle permitiu ascender rapidamente até a cúpula de Acción Democrática Nacionalista (ADN), un partido co que logrou competir nas eleccións nacionais de 1997 en calidade de candidato a vicepresidente. Unha vez consagrada a súa titularidade á Vicepresidencia (1997-2001), Quiroga chegou á Presidencia (2001-2002) por sucesión constitucional ante o falecemento do xeneral Bánzer.

Nos tres anos de vicepresidente e no último de presidente, Tuto Quiroga caracterizouse como operador real da política antidrogas ante EUA a quen prometeu coca cero até o ano 2002, baixo o Plan Dignidade. Esta política –certamente agresiva e brutal– obrigou a executar sistemáticos actos de represión policial-militar contra o movemento cocalero, producindo un saldo de máis de 40 mortos e centenares de feridos no trópico de Cochabamba. Quiroga caracterizouse como un dos máis ferventes promotores da militarización e defensor sen concesións da política antidroga e antiterrorista de EUA, que o levou a estigmatizar ao movemento cocalero como un movemento narco-terrorista. Durante a súa xestión, promoveu a consolidación da base militar norteamericana no Chapare e a submisión das Forzas Armadas aos soldados estranxeiros.

O delegado internacional do réxime golpista mostrouse ante os medios nacionais como un adversario político rabioso contra os movementos sociais democráticos, ofrecéndose á comunidade política ultraconservadora de dereita como o campión antipopulista e antiboliviariano.

Ascendido a este mandato, recibiu cuantiosas sumas de diñeiro de distintas organizacións políticas e axencias de goberno de EUA, en particular do núcleo fascista do partido republicano de Miami. Xunto a outros excargos políticos da dereita rexional emprendeu unha ofensiva mediática fortemente apoiada por medios hexemónicos contra líderes socialistas e nacionalistas populares de América Latina e o Caribe como Fidel, Chávez, Lula, Dilma, Correa, Evo ou Maduro.

Quiroga é amplamente coñecido pola súa conduta servil e abxecta coas políticas norteamericanas para as que traballou incansablemente desde que deixou a presidencia en 2002. A súa relación de amizade con dirixentes ultraconservadores da rexión como Uribe ou Duque en Colombia, Guaidó en Venezuela, Bolsonaro do Brasil, Toledo en Perú, Noboa en Ecuador ou Macri de Arxentina explica o seu aliñamento incondicional con políticas neoliberais dirixidas desde Washington.

Entre o 2006 e 2010, de acordo cos cables desclasificados de Wikileaks, Quiroga foi, xunto a Óscar Ortiz, un dos maiores confidentes políticos a soldo do embaixador norteamericano Phlilip Goldberg en Bolivia. A súa afección ao diñeiro fácil levouno a enfrontarse publicamente co seu propio Ministro de Goberno, Leopoldo Fernández (2002), con quen disputou a posesión ilegal de cuantiosos recursos estatais denominados “gastos reservados”. Dirixentes políticos como Quiroga, Samuel Doria Medina e Carlos Mesa non só comparten condutas servís a EUA, senón tamén un odio larvario e feroz de clase contra Evo Morales e os dirixentes do movemento obreira-campesiño-indíxena.

Entre o 2006 e 2010, de acordo cos cables desclasificados de Wikileaks, Quiroga foi, xunto a Óscar Ortiz, un dos maiores confidentes políticos a soldo do embaixador norteamericano Phlilip Goldberg en Bolivia.

Rubén Darío Cuéllar

Entre a cota de embaixadores, dos que se espera avoguen por un goberno escuálido, destaca o nomeamento de Rubén Darío Cuéllar como novo embaixador permanente ante as Nacións Unidas. Sen ningunha preguiza mental, Cuéllar declarou que o seu labor principal sería desmontar a mentira do golpe de estado e clarificar a sucesión constitucional da actual presidenta auto-nomeada. Sen dúbida, dúas tarefas titánicas cuxos custos financeiros astronómicos para o país contrastarán coa duración da xestión da presidenta breve.

Convén non esquecer que Cuéllar é un aliado importante do núcleo ultraconservador dos senadores republicanos instalados en Miami que o favoreceron xenerosamente con recursos económicos para a súa campaña política en nome dos Dereitos Humanos. Durante varios anos Cuéllar desempeñouse como Director da Fundación Observatorio de Dereitos Humanos e Xustiza, unha institución que serviu desde a súa constitución como canteira de dirixentes políticos ultraconservadores.

A filosofía da Fundación apunta a facer desaparecer o Estado (Estado mínimo, Hayek) para dar paso á iniciativa privada considerada como o reino da liberdade. Máis que o recoñecemento á traxectoria política conservadora de Cuéllar, o nomeamento constitúe unha broma de mal gusto. Resulta que o Observatorio de Dereitos Humanos que antes do golpe cuestionaba a violencia estatal durante a xestión de Evo Morales, agora terá como tarefa esconder a man criminal do Estado.

Para calquera cidadán inadvertido, Cuéllar podería aparentar certa solvencia nas lides diplomáticas. O certo é que o seu nomeamento obedece pura e sinxelamente á necesidade de explicar a orixe constitucional do réxime, esconder aos ollos da comunidade internacional as decenas de mortos e feridos ou presentalos como “hordas salvaxes terroristas” ao estilo Murillo, en clara contradición coas tarefas que desempeñaba antes do seu nomeamento. Rubén Darío Cuéllar en realidade forma parte do equipo político de Óscar Ortíz (Unidade Demócrata) e da súa pequena confraría mafiosa receptora de inxentes recursos económicos do estranxeiro, que nunca rendeu contas ante a Contraloría Xeral do Estado Plurinacional.

Só basta revisar as asignacións de recursos das fundacións norteamericanas, á NED, por exemplo, para comprobar que as súas funcións non teñen a ver cos Dereitos Humanos senón coa formación de cadros conservadores baixo o apostolado do neoliberalismo.

Relacións con Israel

Como parte da súa axenda de normalización diplomática de Bolivia co mundo, Longaric prometeu restaurar a relación bilateral con Israel. Aínda que parecese unha decisión insólita, dado o escenario político que vive Bolivia e a distancia que media entre La Paz e Tel Aviv, a decisión só se explica polo carácter ultraconservador do réxime e a súa tentación autoritaria, considerando os antecedentes xenocidas do goberno sionista.

En agosto do 2009, Evo Morales rompeu relacións con Tel Aviv como consecuencia da brutal ofensiva israelí contra os palestinos na Franxa de Gaza que deixou un saldo de máis de 1.000 persoas cruelmente asasinadas. Israel é o Estado militarizado que trae consigo un dos expedientes máis funestos en materia de Dereitos Humanos durante o último medio século: asasinatos en masa, ocupación territorial, tortura, desprazamentos, asasinatos selectivos, secuestro, xenocidio e outros.

Á hora de anunciar o restablecemento das relacións, Longaric cuestionou a ruptura con Israel como unha “medida política” que non considerara os seus efectos colaterais para o turismo boliviano. Para a chanceler da ditadura estaba claro que o masacre de palestinos non merecía ningún reproche internacional ou, cando menos, que a decisión debía ser estudada desde o punto de vista económico e non desde os dereitos humanos, considerado un enfoque político. Con esta conclusión, a chancelaría deixaba claro que os crimes de lesa humanidade non deberían ser tratados politicamente sen unha previa análise económica para decidir en consecuencia nunha lóxica desideologizada das relacións internacionais.

O afán de restaurar a relación co maior socio militar dos EUA no medio Oriente non só ten como obxectivo un cálculo económico, senón tamén, e fundamentalmente, constitúe unha decisión política altamente ideologizada por parte do réxime. Implica aceptar as políticas sionistas cuxo centro de gravidade constitúen a violación sistemática dos Dereitos Humanos por exemplo o uso xenocida da forza militar contra poboacións civís, detencións indebidas de nenos e anciáns, bombardeos contra redutos protexidos pola Cruz Vermella Internacional e outros.

A normalización das relacións internacionais de Bolivia non significa outra cousa que o retorno ao vello republicanismo colonial no que chancelería xoga o singular papel de garantir a alienación da soberanía nacional.

Restablecer relacións con Israel significa un aliñamento automático coas políticas de dominio e expansión territorial sionista, así como ás súas brutais políticas antiterroristas, cuxa matriz doctrinaria procede do Departamento de Defensa e das axencias de seguridade dos EUA. O restablecemento de relacións tamén implica aceptar as estratexias de dominio imperial de EUA no Medio Oriente, sustentadas no despregamento da súa maquinaria militar, no potenciamiento do seu complexo militar-industrial e na procura de control e hexemonía xeopolítica en áreas vinculadas coa explotación de recursos naturais estratéxicos para as súas empresas transnacionais.

Congruente coa decisión de Longaric, o Ministerio de Goberno anunciou inmediatamente a petición de cooperación e asistencia técnica a Israel en favor da policía nacional no campo da loita contra o terrorismo. Un goberno represor con máis de 30 mortos ao lombo solicita a un goberno xenocida asistencia técnica para perfeccionar o oficio do masacre. Dito doutra maneira, a política exterior do réxime golpista empezou botando raíces no compoñente antiterrorista nun país que historicamente rexeitou a violencia armada ou o uso do terror como método para acceder ao poder.

Este conxunto de decisións, que en aparencia apuntan a restablecer a normalización das relacións internacionais de Bolivia co mundo, on significa outra cousa que o retorno ao vello republicanismo colonial no que chancelería xoga o singular papel de garantir a alienación da soberanía nacional. A promesa de institucionalizar a chancelería de Exteriores, de desposuíla da carga ideolóxica coa que se manexou con Evo Morales e de sometela a cálculos políticos non é máis que unha broma de mal gusto.

Polo que vimos neste tempo, a chancelería foi ocupada por unha militancia partidaria ávida de cargos rendibles, coenxías e prerrogativas. Como nos vellos tempos nos que imperaba a pigmentocracia, restableceron disposicións destinadas ao uso do vestido, o terno e a gravata e os traxes escuros para dar aparencia señorial en desmedro dos usos e costumes ancestrais que forman parte da diversidade e identidade nacional. Como algún intelectual sinalou no seu momento, en Exteriores estaba a producirse o réquiem do Estado Plurinacional que daba paso ao retorno do Estado colonial.

A política de restauración do vello modelo republicano, neoliberal e colonial alcanzou a súa maior expresión con este réxime mediante a suplantación das decisións estatais estratéxicas. Estas pasaron rapidamente de mans de funcionarios de cancillería a mans de axentes de quinta categoría que Washington destinou para o funcionamento do “goberno de transición”. Non foi casual a visita do vicesecretario de Estado Adxunto para a Democracia, DDHH e Traballo, Roger Carstens, fose recibido solemnemente por Longaric cando correspondía que sexa recibido, pola súa xerarquía, por un viceministro ou polo xefe de protocolo da chancelería. Este curioso detalle revela o grao de submisión política do réxime aos seus patróns de sempre.

A política de restauración do vello modelo republicano, neoliberal e colonial alcanzou a súa maior expresión con este réxime mediante a suplantación das decisións estatais estratéxicas.

O regreso das axencias estadounidenses

O conxunto de cambios que suceden na chancelería, e seguramente noutras áreas do réxime, traducen o espírito do momento que vive o país asociado a un clima autoritario, cargado de odio e medo, condicionado polo predominio de abuso do poder policial e de autoridades como a fiscalía que botaron por terra calquera trazo democrático de respecto dos Dereitos Humanos.

No medio deste clima de transgresións, a presidenta auto-nomeada e a chanceler da ditadura pasaron por alto todos os procedementos administrativos, burocráticos e constitucionais á hora de designar funcionarios que representarán ao Estado Plurinacional de Bolivia no contexto internacional. Eludiron o conduto parlamentario, evitaron informar á Asemblea Lexislativa acerca das tarefas para as cales foron designados ou os obxectivos que se deben lograr e, finalmente, non esperaron a que os gobernos ou organismos ante os que acreditaron aos novos funcionarios outorgasen o beneplácito respectivo.

A propia chanceler nun acto abusivo e arrogante, violando a Convención de Viena de 1961, procedeu a difundir publicamente aos medios de comunicación a nómina de persoas asiladas na Embaixada de México, pondo en risco non só a seguridade delas, tamén a das súas familias.

Bolivia vive unha das súas peores circunstancias democráticas, nas que unha cuadrilla de dirixentes políticos fracasados e vengativos de extrema dereita tomaron o poder pola vía do golpe de estado e con apoio estranxeiro. Non cabe dúbida que as decisións apresuradas, arbitrarias e inconstitucionais no campo da política exterior do novo réxime obedecen á necesidade de fortalecerse internamente e lograr lexitimarse internacionalmente.

Bolivia vive unha das súas peores circunstancias democráticas, nas que unha cuadrilla de dirixentes políticos fracasados e vengativos de extrema dereita tomaron o poder pola vía do golpe de estado e con apoio estranxeiro.

Concluídas as tarefas sucias de chancelería e a designación a dedo das embaixadas chave, destinadas a constituír unha especie de escudo diplomático ante a comunidade internacional, resta dar o segundo paso: o restablecemento do dominio e a estrutura de esmagamento da soberanía nacional que está en curso. O retorno das axencias de seguridade e desenvolvemento dos EUA –USAID, NAS, DEA, CIA, PL-480, Milgroup e outras– constitúe unha condición ineludible para o restablecemento das relacións bilaterais cos EUA.

Para a potencia dominante, a normalización das relacións bilaterais pasa por instalar os seus diversos mecanismos de control e dominio colonial en cada institución, ministerio, goberno local, cuartel militar ou policial, entidade civil, ONG, igrexa ou gobernación como sucedía antes do 2006.

Por certo, quedan pendentes outras decisións transcendentais para a recomposición de poderes e influencia estranxeiros contra a Nación como o restablecemento de relacións con Chile. En última instancia, o golpe non tería sentido namentres non se converta a Bolivia nun Estado marioneta. As convencións internacionais de signo hexemónico esixen facer do país un pequeno apéndice colonial para darlle forza ao debilitado Grupo de Lima, impulsar a guerra económica contra Venezuela, debilitar a UNASUR ou cumprir o triste papel de eco servil para favorecer o apagado prestixio da OEA. Mesmo pretender restablecer as relacións diplomáticas con Chile forma parte dunha axenda que só sería posible nun réxime tan abxecto como o que estamos a experimentar os bolivianos.

(*) Ernesto Eterno é o pseudónimo dun escritor boliviano no exilio.

Primeira parte: Longaric e a política exterior servil.​