Contra a amnesia lingüística

Alexandre Fernández | Texto e fotos | Compostela, 16 de maio. A estancia é enorme. Cos seus 4.875 metros cadrados (case 35 de ancho e 165 de longo), os quince metros de altura ós que está situado o teito e as súas paredes brancas, semella unha nave industrial. As súas xigantescas cristaleiras rectangulares deixan atravesar ós raios mornos de sol o límite entre a intemperie exterior e o acougo do espazo fechado no que nos atopamos. A luminosidade, pois, fai relucir aínda máis o branco xa de por si predominante. Trátase do Recinto Feiral. Este pequeno coloso, situado moi preto da beira do río Lérez ó seu paso pola cidade de Pontevedra, ten unha aparencia dura, inflexible e fría cando se observa dende fóra. Non obstante, cando un entra, pode atopar, dependendo da época do ano e da oferta de actividades, unha pista de xeo, mostras comerciais de toda índole ou incluso eventos musicais.

O Salón do Libro Infantil e Xuvenil, celebrado nesta enormísima sala entre os días 6 e 29 de abril, conseguiu encher, baixo o título Mulleres de conto rendeuse homenaxe ás mulleres que conforman o mundo da literatura infantil e xuvenil (entre as que se contan non só escritoras, senón tamén editoras, ilustradoras, profesoras, bibliotecarias). O evento busca lectoras e lectores entre os máis mozos mentres o sector editorial en lingua galega segue sen ser capaz de erguer voo.

Segundo datos do informe anual El sector del libro en España, publicado polo Ministerio de Educación e Cultura en xuño de 2017, a publicación de libros en galego diminuíu nun 3,1% no 2015 con respecto ó ano anterior, o que contrasta coa situación no resto do Estado, posto que o aumento do número de publicacións en catalán neste mesmo período de tempo foi dun 13,3%, en éuscaro dun 8,7% e en valenciano dun 22,2%. Ademais, a tiraxe media dos libros en Galiza baixou en 278 exemplares, aínda que nos demais idiomas de España (excepto o castelán) este factor tamén se reduciu.

Francisco Macías: “A política lingüística é nefasta, non cre no propio idioma”

Por outra banda, a Panorámica de la Edición Española de Libros 2016, publicación do Observatorio de la Lectura y el Libro, revelou que a edición en galego no ano 2010 acadou o número máximo de ISBN: un total de 2.544. Xa que esta mesma cifra se situou no ano 2016 nos 1.211, a caída é máis que estrepitosa (superando o 50% en tan só seis exercicios).

Deste xeito, a tendencia á baixa dende que a crise económica tivo lugar está consolidada. Porén, e á parte desta recesión económica, tamén houbo un factor coincidente co comezo da baixada: os gobernos de Alberto Núñez Feijóo á fronte da Xunta de Galicia, que non foron quen de paliar a situación porque semella que nin sequera escoitaron o ruído provocado por esta decadencia cultural galopante.

O día 12 do mesmo mes que a Feira do Libro Infantil e Xuvenil ocupou o Recinto Feiral de Pontevedra, a comunidade cultural galega coñeceu a marcha como directivo de Edicións Xerais de Galicia de Manuel Bragado, que levaba 28 anos na empresa dependente do Grupo Anaya e 24 deles coma o seu máximo responsable. “Ó longo de case tres décadas houbo moitas mudanzas dentro da sociedade galega e nas industrias culturais”, explica Bragado sobre a súa longa estadía á fronte da recoñecida editorial, que agora será dirixida por Fran Alonso, traballador dende o 1992 na empresa.

En efecto, entre as mudanzas que tiveron lugar dende que Bragado comezou a súa experiencia como director en Xerais é mester sinalar o aumento da relevancia que experimentou a edición educativa, que se situou, coa chegada do galego ás aulas, á cabeza do sector. Ademais, ó longo desta etapa houbo un proceso de profesionalización das editoriais coa figura do editor á fronte, así como tamén unha dinámica de hibridación coa irrupción da cultura dixital, que modificou o xeito de entender a comunicación cultural.

Nos últimos anos, o retroceso do número de falantes e da transmisión do idioma propio dentro do seo familiar, sumado ás políticas lingüísticas e ás aplicadas ás industrias culturais, supuxo un problema para o sector e, en palabras de Bragado, “un colapso”.

Manuel Bragado: “O eixo das políticas lingüísticas debería ser recuperar o modelo da dobre competencia e asumir que todos os cidadáns galegos deben ser competentes a nivel oral e escrito nas linguas oficiais”

Ante este colapso, non obstante, xurdiron numerosos proxectos vencellados ó libro escrito en lingua galega. Apiario, editorial fundada no ano 2014 por Antía Otero e Dores Tembrás, edita diversas coleccións e mesmo conseguiu recoñecemento nacional co poemario Celebración, de Gonzalo Hermo, galardoado co Premio Nacional de Poesía Joven Miguel Hernández no ano 2015. Chan da Pólvora Editora, nome baixo o que tamén se atopan Biblioteca de Mesopotamia, especializada na literatura da Ribeira Sacra, e Chanzo, un selo de poesía en acción, naceu no ano 2016 e xa conta no seu catálogo con títulos de grandes personalidades da poesía galega. Aira Editorial, a última destas pequenas propostas, veu ó mundo en Allariz en 2017 coa saída ó mercado de tres libros. Cada unha destas novas propostas ten a súa propia visión da literatura e do deseño, pero todas procuran, dun xeito ou doutro, engrosar as listas de libros escritos en lingua galega a través de obras únicas e creadas case de xeito artesanal.

Xerais e Editorial Galaxia, os dous mastodontes do escenario histórico e actual da literatura galega, seguen a ser os que máis volume monetario e de publicacións moven. A súa consolidación a través dos anos, non obstante, non os salva da situación de recesión que está a experimentar o mundo editorial.

Antón Mascato:  “Unha industria editorial non se salva polas axudas institucionais, o que salva un sistema literario son os lectores”

A luz comeza a esmorecer sobre as oito da tarde, proxectando diversos matices cromáticos nas pequenas nubes que se auscultan dende a rúa de San Pedro, estandarte do pequeno comercio compostelán. No portal número 74 deste cosmos de tendas e restaurantes está a librería Chan da Pólvora. A poesía inunda os estantes. “Si que hai axudas institucionais, pero limitadas e con numerosas revoltas administrativas. É necesario concibir de novo a política xeral do país, non só a editorial ou cultural. Temos grandes posibilidades produtivas, pero non podemos producir”. Antón Lopo é quen se agocha baixo estas palabras. É xornalista, poeta, performer, novelista e tamén director do selo editorial Chan da Pólvora. A súa opinión é maioritaria entre os profesionais do sector do libro. Deste modo, Antón Mascato, director de Edicións do Cumio, atrévese a ir un paso máis alá: “unha industria editorial non se salva polas axudas institucionais, o que salva un sistema literario son os lectores”.

E cal é o sector da poboación que compra na actualidade un maior número de libros? Os estudantes. Segundo a Panorámica de la edición de libros 2016, os libros que máis se editaron en galego foron os libros de texto (cun 34,7% sobre o total), seguidos polos de creación literaria (que supuxeron un 29% sobre o total) e polos libros infantís e xuvenís (cunha cota do 16,7%).

O que se debería tratar de facer, pois, para que o sector editorial en lingua galega non teña que depender das vendas de libros de texto, sería fomentar a paixón lectora, minguada sempre cando hai un deber ou unha obriga por detrás, e a comprensión dos textos. “Trátase, sobre todo, de incentivar a lectura. O peor non son xa os índices de lectura. O peor é que os lectores non entenden o que len”, sostén Antón Lopo.

Antón Lopo: “O subconsciente segue estando marcado polo patético paletismo do franquismo”

Actualmente, as políticas de normalización lingüística, agochadas baixo a realidade do decrecemento da lectura de libros en galego e, por tanto, da tendencia á baixa do sector editorial nesta lingua, non teñen un rumbo fixo, aínda cando se erixen coma o mellor xeito de reverter a situación. Así pois, parece ser que nunha capa inferior á superficie do problema está oculta unha tara aínda máis profunda: o recoñecemento social da lingua galega e a non-reivindicación dunha cultura propia.

“A política lingüística é nefasta, non cre no propio idioma”, di Francisco Macías, director de Edicións Positivas. Manuel Bragado, pola súa parte, expón: “O eixo das políticas lingüísticas debería ser recuperar o modelo da dobre competencia e asumir que todos os cidadáns galegos deben ser competentes a nivel oral e escrito nas linguas oficiais. Unha vez entendido isto, habería que comprobar o enfoque e resultado das accións de normalización que se acometesen para desmontar moitas das falsas crenzas que aínda existen”.

De onde nace esta estigmatización do idioma? Antón Lopo ten unha solución: “O subconsciente segue estando marcado polo patético paletismo do franquismo”. Desta forma, sería necesario modificar a visión negativa que teñen sobre o galego para que a lingua propia non quede relegada ó horario lectivo obrigatorio e ás institucións públicas e así conseguir que unha persoa calquera que entre nunha libraría non teña predisposición por unha obra en castelán por cuestións sociais.

Só deste xeito se poderán evitar situacións como a que seguramente viviron moitos galegofalantes e creadores en lingua galega ó longo da súa vida: e ti, por que falas/escribes/cantas en galego?