Coruña, cidade sitiada
TEIMA | As mans sobre a cidade - Capítulo 1
Erik Dobaño | A Coruña | 11 de maio. Mañá sábado, veciñas e veciños da Coruña concentraranse diante do edificio da Autoridade Portuaria para denunciar o último movemento dos especuladores urbanísticos na cidade. Hai un ano, outra protesta multitudinaria malia a división das organizacións, rematou alí mesmo, na escaleira dese edificio racionalista, estrutura da era do formigón que estrullou como unha bota a belle époque tamén na Coruña, especialmente na Coruña, liberal, burguesa, obreira, republicana, nacionalista, ácrata e moderna para entrar na longa noite de pedra. A Autoridade Portuaria é un símbolo, un máis, do búnker no que se refuxia a corte de especuladores que naceu no Réxime, sobreviviu á Transición e segue mandando hoxe desde os aparellos do Estado. Os terreos do porto da Coruña, a tensión revivida entre o quere a cidade, a maioría que se expresa, a maioría das forzas sociais que a representan, e esa corte e ese Estado, son o campo de batalla doutra batalla decisiva. Nesta serie intentaremos dar conta desa tensión entre dúas forzas, a da veciñanza e a dos especuladores, e de como intervén en conflitos como o da Insumisa, Elviña e noutros máis xordos que afloran na contorna urbana.
A HISTORIA
“Esa tensión non é nova, esa tensión entre o público e o privado vén desde que o concepto de propiedade privada forma parte da cultura urbana, desde a revolución liberal. Nunha cidade como A Coruña, onde unha parte importante do solo era de titularidade da cidade até o século XIX e, a partir de aí, do Estado, co Concello incluído, sempre houbo ese conflito”, explica Xosé Lois Martínez, arquitecto, profesor na Escola de Arquitectura da UDC e membro da Comisión en Defensa do Común.
A Coruña sempre foi unha cidade “celosa” e “consciente” do seu e dos seus dereitos, conta Martínez nunha entrevista nun pequeno café dos Cantóns, preto dos xardíns de Méndez Núñez, os antagonistas, exemplo da racionalidade burguesa; os antagonistas do que está en discusión estes días, o futuro dos terreos do hotel Finisterre e da Solana, de usos privatizados, opacos ao mar, doutra burguesía, a do búnker, e dos terreos do Ministerio de Defensa, e dos peiraos do porto que traslada actividades a Punta Langosteira.
A Coruña era un termo municipal pequeno, 7 quilómetros, “acababa aí, na Palloza”. Hoxe ten uns 30 quilómetros cadrados, e sigue sendo xunto a Cádiz a máis pequena das capitais de provincia.
“Como se foron resolvendo as cousas?”, reflexiona o arquitecto, e explica: a medida que o bordo litoral ía deixando de ter unha función, fora a militar ou fora a portuaria, os coruñeses reclamábanos para a cidade e ían sendo devoltos. Hai acordos plenarios de 1840 e 1850, como vén insistindo estes días a Comisión Aberta, onde o Concello demanda da reina a devolución deses terreos. O que fora terra firme, comunais, as murallas da cidade ou as da Pescadería “eran da cidade e a cidade pediunos sempre como parte do seu patrimonio”.
Así se explican os xardíns da Dársena, de principios de século, que foran porto; e despois a fronte da Pescadería, desde María Pita até o edificio do Pastor, “faise o salón de Méndez Núñez”, conta Martínez mentres debuxa nun caderno esa historia da cidade. Instálanse os quioscos, que eran concesións, nunca privados. Logo, diante do Cantón pequeno, os xardíns de Méndez Núñez; despois, diante do Ensanche, o xardín da Rosaleda. E iso sucedeu así até a Guerra e o franquismo.
OS DESPREZOS E OS SILENCIOS
“No caso da Coruña esa formulación do porto como porto cidadán está absolutamente presente. Coruña é unha cidade portuaria cento por cento; hai unha vinculación co mar moito máis forte ca que pode haber en Marsella, Róterdam ou Barcelona”, di nunha conversa por teléfono Sebastiá Jornet, o arquitecto e urbanista catalán que o 27 de abril presentaba na Coruña as primeiras conclusións do proxecto Tecendo Litoral. “O mar está no adn dos cidadáns da Coruña”.
“Non tivemos un encargo sobre o que se ten que facer no porto; o encargo foi dunha investigación respecto do porto e dunha comparación con outros”, matiza Jornet, sobre o esbozo do que é a primeira proposta do goberno da Marea Atlántica para o porto, un pouco á maneira de facer da Marea: un pouco de participación, un pouco de expertos con acento mediterráneo, moito aparato mediático e decisións ad calendas… A Marea Atlántica tensou a Comisión Aberta hai un ano, en vésperas da mobilización cidadá, e o espazo aínda non se recompuxo. Desta volta non hai máis plan “do común” que promover unha consulta a cidadanía acordada en pleno pero que se adía e un golpe na mesa a través da ordenación urbana que todos ven necesario pero que se adía. E mentres, o Estado e a Xunta desprezando ao Concello da Coruña e garantindo que os concesionarios dos terreos públicos poidan seguir pensando en facer caixa.
A Xunta e o Ministerio de Fomento asinaron a finais de abril un protocolo para que os peiraos que vaian quedando en desuso poidan ser obxecto de operacións inmobiliarias que xeren beneficios para costear o Porto Exterior, segundo acordaran nun convenio co municipio no 2004.
O mesmo día é á mesma hora que Jornet avanzaba no Palexco os resultados do encargo, moi cerca, no edificio da Deputación, outro símbolo daquel espolio que rachou todo durante o franquismo, nun pleno provincial a portavoz do PP, Rosa Gallego, coruñesa, burlábase deses “catro gatos” que “están aí ao lado” tecendo litoral. Ese desprezo reflicte a tensión, histórica, que volveu emerxer estes meses.
“Fixemos máis de setenta entrevistas. Hai xente que non veu ás entrevistas, houbo ausencias importantes daqueles que non queren dialogar porque xa teñen un plan e non queren cambialo”, explica Jornet. “Insisto, nos só facemos a investigación… pero evidentemente os silencios inflúen. Unha condición básica é un acordo amplo sobre o destino do porto”. O foro Tecendo Litoral foi unha porta aberta, di Jornet, e tiráronse algunhas conclusións. A principal: hai que reformular o convenio do 2004. “O porto é fonte de vida, de relacións, de traballo… creo que isto incide na necesidade de dialogar. Porque durante máis dun século a cidade deulle moito ao porto, deulle as praias, terreos, e modificou a súa liña costeira para que o porto se fora facendo”.
“Durante máis dun século a cidade deulle moito ao porto, deulle as praias, terreos, e modificou a súa liña costeira para que o porto se fora facendo” (Sebastiá Jornet)
A cidadanía consciente e celosa non esmoreceu… de todo. A Comisión Aberta en Defensa do Común celebra as súas asembleas na Casa Casares Quiroga, templo da nova resistencia. Son menos numerosas que hai un ano. Tampouco os sindicatos, as principais forzas de mobilización, están tan presentes. O día 3, en asemblea, definiron o repertorio de protestas para este mes: o 7, no pleno; o 12 (mañá) diante da Autoridade Portuaria (As cidades non se venden, é o lema da reivindicación coordinada con outros lugares do Estado); o 14, luns, na Delegación de Defensa; o martes, asemblea; o 19 e 20, consulta popular á veciñanza da Cidade Vella; e o sábado 26, a segunda Marcha Cívica.
O ASALTO E O ‘GENIUS LOCI’
“Despois da Guerra a actitude dos grupos dirixentes mudou”, prosegue Xosé Lois Martínez co seu relato. “Desa época son o hotel Finisterre e o que foi o hotel Embaixador, hoxe a Deputación. Son as grandes concesións, pero os terreos nunca chegaron a privatizarse. Por iso dicimos que si se vende un só metro cadrado do bordo litoral, sería a primeira vez na historia, desde que a burguesía coruñesa debuxou nun plano a liña que separa na cidade o público do privado, que se vendera un metro cadrado dese solo que é de todos, a primeira vez en século e medio…”
Eses dous grandes hoteis, ademais, rompen a escala do que eran as construcións que até ese momento existían, indica o arquitecto. “Son dun volume esaxerado respecto dos quioscos e do mesmo hotel Atlántico, daquela aínda de planta baixa e piso. Antes todo estaba en harmonía. Era un espazo público e as edificacións tiñan unha escala pequena e eran transparentes, establecían unha relación entre a cidade e o mar, unha relación doce. Percíbese esas delicadeza á hora de telos pensado. Había unha cultura urbana por parte da clase dirixente e da sociedade civil organizada, e non se lles pasaba pola cabeza parcelar os terreos que foran mar e que eran recheos”.
“Que pasa nos anos corenta? Pois que hai un asalto no sentido militar, naquela época asaltábase, era así… e así foi como unha parte importante desa fronte litoral privatizouse, con concesións, e ademais dunha forma, urbanística e arquitectonicamente, pouco delicada: o muro que rodea á Solana é bastante explícito, ese muro que oculta a paisaxe… Era unha actitude diferente. Illar as vistas da cidade, iniciar un proceso do que, en última instancia, estamos agora noutro movemento”.
Desde eses anos a cidade constrúena os operadores inmobiliarios privados. Pero no bordo litoral, a propiedade mantense pública. Aqueles recheos, os muros, os peiraos, os guindastres, o porto todo, fixéranse ademais con materiais das canteiras de Santa Margarida e de Riazor… e con cartos públicos. “O lóxico, se aplicamos a lóxica que está no genius loci, é que pasen a ser de quen os pagou”.
“Sería a primeira vez na historia, desde que a burguesía coruñesa debuxou nun plano a liña que separa na cidade o público do privado, que se vendera un metro cadrado dese solo que é de todos, a primeira vez en século e medio” (Xosé L. Martínez)
A historia da cidade, insiste o arquitecto e pensa nos planos que cederá para ilustrar esta reportaxe, é un dato relevante en calquera proxecto futuro, “a historia interpretada como parte esencial da conformación das raíces culturais nun sentido inclusivo”, matiza. E conclúe: “Si somos capaces de revelar, de descifrar as raíces culturais do territorio sobre o que traballamos, da singularidade do seu sistema urbano, da especificidade e individualidade das súas cidades, atoparemos a explicación do que é o genius loci”.
O ENGUEDELLO
“Todos os portos son diferentes, non hai dous iguais nin dúas costas iguais”, explica Sebastiá Jornet naquela presentación de hai quince días no Palexco, outra desas pedradas colosais a aquela doce relación entre o mar e a cidade. No Palexco, a charla está adornada con redes, cestos e botas de pescadores e deputadas e deputados afíns ao goberno rebelde que esquiva as críticas da esquerda pola falta de contundencia na defensa da cidade e sofre as coiteladas da dereita que o mantén ocupado nas liortas da Insumisa e da Vedra, co Ministerio de Fomento sempre polo medio, o Estado, ese outro actor desde o que o búnker opera.
“O litoral coruñés é un rizoma, entrantes e saíntes”, di Jornet, e tamén podía ser unha metáfora dese enguedello de intereses políticos e empresariais que andan en batalla na Coruña. “O porto ten un carácter de enclave singular e único, pasa cos cascos históricos, e debe ter un tratamento acorde á súa importancia”, di o urbanista mentres o sector inmobiliario e os poderes económicos calan, non acoden a entrevistas nin a foros. “Das análises que fixemos, despréndese que os mellores resultados sempre os dá a xestión pública, unha tutela da Administración do que pasa no porto”.
Nin por esas. A Xunta, Fomento, o Estado, Rosa Gallego, as grandes fortunas e as menos grandes, teñen outro plan. Desde o asalto, seu plan sempre foi outro. Nada que negociar coa cidadanía. A Marea Atlántica tivo a virtude de volver pór en pé a moitos dos que levaban anos deitados. Pero o movemento parou aí.
“O Estado español”, apunta Martínez, “utilizou Galiza e as cidades como lugares dos que extraer renda a través do sector inmobiliario. Unha das chaves do papel que a Galiza se lle deu é ter un sector inmobiliario cun peso enorme, e a través dese sector financiábanse hipotecas, extraíase diñeiro”. É un modelo extractivo o das rendas urbanas, subliña, “coa mirada depredadora dun sector inmobiliario e dunha política liberal destinada ao turismo improdutivo que non debería determinar o proxecto da Coruña do século XXI”.
O problema é que contra un plan fai falta un contra-plan, e non se ve por ningures. O Estado foi cedendo a Dársena, e antes a cidade levantara seu paseo marítimo (“de Riazor ao Matadoiro, e a ninguén se lle ocorre pedir que se parcele iso, non si?”, sinala Martínez). Pero a tensión de sempre revive nos momentos decisivos, explica o arquitecto: “Os grupos hexemónicos, nun momento de crise forte, no que os prezos inmobiliarios son moi baixos e véndese solo barato, parece que ven que é o momento de comprar… Desde o 2004 emerxe esa vontade de privatizar os terreos públicos”.
E o Concello? Cal é o contra-plan do goberno municipal? Desde hai dous anos, moito antes de que a lexislatura decaera en precampaña, esa Comisión en Defensa do Común anda reclamando xestos, un referendo, por exemplo, para que a xente diga, un pronunciamento. O tempo pasou rápido e xoga sempre a favor dos que poden esperar. Deses que teñen as mans sobre a cidade e só precisan levantalas para dar palmadas amábeis nas costas do alcalde de ocasión.
O FUTURO DESTA E DOUTRAS CIDADES
Xosé Lois Martínez e a Comisión Aberta en Defensa do Común teñen unha visión nítida do que está en xogo nesta batalla pola devolución ao público na Coruña. A plataforma emitiu onte un comunicado no que denuncia “a conspiración de silencio” que impuxeron “os grupos hexemónicos” arredor da protesta convocada para mañá.
A nivel de país, sinala Martínez, A Coruña ten “a ocasión e a obriga de liderar un modelo de cidade e cidadanía, unha proposta que vaia máis alá da pura reconversión de terreos en solares”. E pide ao goberno municipal que cre o escenario axeitado para a mobilización da xente. Pide un modelo que defender diante dos especuladores e da presión en prol das privatizacións dos aparatos do Estado e da Xunta.
Martínez e Jornet debuxan unha capital integrada na metrópole coruñesa e nunha rexión urbana até Ferrol. “É necesario un novo pacto do porto. Sería preciso revisar aquel convenio do 2004. O contexto era outro. Daquela prevíase un crecemento da poboación moi importante e hoxe resulta que a cidade ten menos poboación que no momento no que se asinou o convenio”, di o urbanista catalán, e remata: “para que todos estean un pouco máis cómodos, todos terán que ceder un pouco… o Estado, a Xunta e o Concello”.
Coruña é hoxe unha cidade sitiada, pero os coruñeses adoitan ter un espírito numantino, mesmo nun home tan contido como Xosé Lois Martínez anda estes días lanzando unha proclama. “Esta cidade terá a capacidade de resistir o que queira, defendendo o noso; hai outros poderes que xogan, certo, pasou sempre. Pero nada se fixo sen a xente, salvo no franquismo, e mesmo daquela a xente protestou na rúa”.
No caderno do arquitecto coruñés van quedando apuntes para librar a batalla: a denuncia dos milleiros (20.000?) de vivendas baleiras que alguén oculta na cidade mentres o prezo dos alugueiros volve subir e volve deixar xente sen casa; a necesidade de defender metro a metro o carácter público do litoral para evitar un efecto dominó: se os terreos do hotel Finisterre caen nas mans dos especuladores, irán detrás Correos, o Atlántico, o Colón e todas esas concesións…; a apelación a uns barrios que lindan cos peiraos en disputa, Os Castros e A Gaiteira, aos que se lles quere furtar o mar; o desacougo por unha ría pensada só, como toda a cidade, como espazo extractivo. Todo iso está no caderno.
Os planos son (de arriba a abaixo e de esquera a dereita) os mapas da cidade de Teixeira (do ano 1634), de Santáns e Tapia (1639), do Estado Maior do Exército (1782) e de Martin Zermeño.
Outras teimas
Ecoloxistas exixen en Ourense moratoria para frear as macrogranxas
A fonte-símbolo: o Xurés non quere eólicos