No encontro da Marcha Mundial das Mulleres – día 3

Así naceu e así traballa o feminismo en África Austral

[crónica do 24 de outubro]

Ximena Andrade e Cándida Quintana, da delegación mozambicana, explican nunha conversa de 30 minutos como nace un movemento feminista baixo o paraugas da loita pola liberación e como resiste tres décadas despois diante da involución política e a frustración dun soño.

Fala primeiro Ximena Andrade, a maior delas, unha pioneira que chegou a Maputo nos oitenta fuxindo de Pinochet:

A Organizaçâo da Mulher Moçambicana.

Mozambique tivo unha loita pola independencia e nela as mulleres serviron aos homes. Unha delas terminou sendo unha política destacada, Gracia Simbine, que foi muller do primeiro presidente do país Samora Mache [anos despois da morte deste, casou con Nelson Mandela]. Durante a loita pola independencia, que se conseguiu en 1975, foise formando o movemento feminino, digo ben: feminino, non feminista. A partir da independencia, as mulleres que participaran na loita armada formaron a Organizaçâo da Mulher Moçambicana. A OMM estaba marcada pola ideoloxía marxista-leninista do FRELIMO (Frente de Liberaçâo de Moçambique). Representaba ás mulleres, eran mulleres loitadoras que seguían estratexias de emancipación, mais non eran feministas. Buscaban facilitarlle ás mulleres as condicións materiais de vida, pero non se preocuparon tanto dos dereitos. Dereito á terra, si; pero o dereito ao corpo, non.

O Centro de Estudos Africanos.

A loita feminista en Mozambique nacerá, como practicamente en todas partes, na academia. Non coñezo ningún lugar onde o feminismo nacera fóra da academia. Esta academia foi a Universidade Eduardo Mondlane, no Centro de Estudos Africanos, que recollía a todos os loitadores pola independencia de África, todos aqueles intelectuais. Ruth Firts morreu alí. Era a esposa do máximo dirixente do Partido Comunista Sudafricano, Joe Slovo. Morreu asasinada ao explotarlle unha carta bomba en 1982. Alí, no Departamento de Estudos da Mulher e do Género, empezamos a traballar nunha proposta para Zimbawe, Suazilandia, Lesotho, Zambia, Botsuana e Mozambique. Malawi entrou máis adiante. Desde aí xurdeu unha convocatoria máis ampla e organizamos unhas xornadas sobre as leis e a muller na África Austral na que participaron toda unha serie de xuristas, xente de esquerdas.

“Buscaban facilitarlle ás mulleres as condicións materiais de vida, pero non se preocuparon tanto dos dereitos. Dereito á terra, si; pero o dereito ao corpo, non” (Ximena Andrade)

Nacións Unidas-Dinamarca

O que se pretendía era identificar os problemas das mulleres en relación aos dereitos humanos. O seguinte paso foi ver que podíamos facer por elas. O que podíamos facer eran a investigación e a docencia. Creamos a investigación-acción. Recollías a información da realidade, unha información que era a base para definir leis, políticas públicas e ver como se podía incidir nas prácticas tradicionais, dito de forma bonita, no dereito consuetudinario. Como o fixemos? Pois elixíamos un tema que se traballaba contextualmente en cada país, despois xuntabamos toda a información para ver o que tiñamos en común e o que había de diferente. Mais non poderíamos ter feito nada sen a axuda das Nacións Unidas que sostiña fundamentalmente o goberno de Dinamarca. Dábannos os recursos, pero nós definíamos todo. A única condición foi que non pediramos cartos a ninguén máis. Naquel momento puidemos facer iso porque había feministas no goberno e no parlamento danés. Pasou en Arxentina ou en España, puideron nacer movementos fortes porque hai feministas nos gobernos, nos parlamentos, na academia, están en todos os espazos.

As leis

A primeira investigación que nós fixemos foi arredor do dereito ao alimento. Iso significa comida, pero tamén todo o que ten que ver coa vivenda, cos servizos… ademais é unha obriga do home para cos fillos no momento en que se rompe o casamento ou se produce simplemente unha separación. Conseguimos unha lei. A seguinte investigación foi sobre a herdanza e as sucesións. En termos de dereitos á herdanza, a muller estaba no último lugar, e se falecía o marido, a familia botábaa fóra. O marido, no momento do casamento, pagara polos fillos que ela lle ía dar, e polos servizos que ía facer. Os fillos xa non son dela, son da familia do marido. Despois traballamos en todo o que tiña que ver coa familia. Sempre ligado á lei e ao dereito consuetudinario.

Guerra

Todo isto en medio dunha guerra [do goberno contra a guerrilla Re-Namo, financiada por Rhodesia e Sudáfrica] . Había que facer investigación de campo e saír dalgúns lugares antes das catro da tarde. Unhas veces os bandidos acababan de pasar, outras veces chegaban xusto despois. E o reitor dixo basta: ‘se queren investigar, investiguen en Maputo’. Pero os bandidos chegaron até a capital.

Compañeiros

A principios dos noventa tiñamos entrado en moitas cuestións, e entramos nas violencias do home contra as mulleres e tamén como desde o penal se trataban determinados delitos que cometían as mulleres. Fomos ás cadeas, coas presas. Algunhas estaban alí por asasinar ao marido. As mulleres non matan pum! pum!… Sabes? Non, téñeno que pensar ben, e iso aumenta a pena. Despois miramos como mudar algunhas leis: a de familia, que dicía que o home era o xefe, e tiña a patria potestade de todos, o dono da vida e da morte dos fillos e da muller. Nós estabamos co goberno, eramos goberno, a xente estaba feliz, traballaba até as doce da noite se era preciso, había uruguaios, arxentinos, paraguaios, brasileiros, chilenos… xente moza que fuxía das ditaduras. Os golpes de Estado colléronnos moi novos. O goberno do FRELIMO recibiunos como compañeiros e deunos unhas condicións magníficas.

Da WLSA ao Fórum

Non era aínda feminismo. A xente estudaba, estabamos a ver todos os conceptos… cando viaxabamos a París e a Xenebra traíamos velas, comida, algodón, leite… facíamos a compra no súper alá. Fómonos formando grazas á axuda internacional. E de aí, desde o que era á Women and Law in Southern Africa (WLSA) demos o paso fóra da universidade e creamos o Fórum Mulher, que era unha rede de organizacións, e a Muleide, un proxecto para desenvolver os dereitos humanos das mulleres. Naquela altura eramos moi pouca xente. Foron mudando cousas na política. Chegou o FMI. Nós seguimos estudando e loitando.

Ximena Andrade descúlpase, está algo cansa, leva falando vinte minutos apaixonadamente. Cándida Quintana, que lle ía apuntando algunha data e algún nome, toma agora a palabra:

Mulleres e homes

Eu agora estou noutra provincia, Zambezia. Aquí as Nacións Unidas impulsaron o movemento de organización das mulleres a través do Fórum. Eu fago parte dunha asociación creada por tres organizacións. Zambezia é unha rexión con moita poboación e cun cadro alarmante en cuestións de xénero: a taxa máis alta de analfabetas, de embarazos precoces… Había esa preocupación nas Nacións Unidas. E foi fácil para eles axudar porque xa estabamos organizadas.

A base

Fomos crecendo. Pasamos a ser membros de Fórum Mulher. Houbera un bum de organizacións, chegamos a ser 63, pero algunhas foron ficando. Hoxe somos 33. O Fórum Mulher ten a forza a nivel nacional. Nós, a nivel da provincia. Aquí hai momentos en que tes que partillar os recursos, ofrecer capacitación, para elas tamén poderen facer a súa acción de base. Estamos ollando para a cuestión de dereitos, da saúde, da reprodución, e tamén estivemos facendo forza para a aprobación da lei da familia en 2004, e despois para a da lei contra a violencia contra a muller en 2009.

Aborto

Recentemente, aprobouse a lei do aborto. A lei foi impulsada polo propio ministerio da saúde que xuntou ás organizacións da sociedade civil. Ten que ser un aborto acompañado, con médico. Temos altos índices de rapazas que se matan porque non están aínda preparadas. Mais estamos a ter algunha presión externa para non usar a lei, e as organizacións en Mozambique aínda son un pouco fráxiles e sen fondos propios.

“E agora vemos como mesmo a Unicef, que sempre estivo moi preto dos gobernos, comeza a dar algúns pasos para atrás e está alicerzándose en organizacións da sociedade civil” (Cándida Quintana)

Contrabalancear

De todos os parceiros que nos teñen apoiado, agora Estados Unidos adoptou a política de que calquera asociación que traballe con fondos da USAID non pode estar dentro da campaña polo aborto. Estamos a ter algún retroceso. Temos outro tipo de parceiros máis abertos, como Holanda ou Suecia. Temos que estar a contrabalancear para non chocar con determinadas políticas. Sentimos que como feministas estamos a dar un paso atrás. En termos de leis, Mozambique é aberto, mais hai problemas na aplicación. Hai resistencias tamén internas. Pero non enfraquecemos. Continuamos a traballar coas leis que fomos conseguindo con esta longa camiñada que che estamos contando.

Nacións Unidas catro décadas despois

Podemos percibir que os fondos de Nacións Unidas están dirixidos a dar apoio aos gobernos locais, mais o fondo da poboación co que nós traballamos tivo un papel importante no xurdimento de toda esta rede, e as Nacións Unidas tamén xogaron un papel importante detrás do Fórum Mulher. E agora vemos como mesmo a Unicef, que sempre estivo moi preto dos gobernos, comeza a dar algúns pasos para atrás e está alicerzándose en organizacións da sociedade civil. Aos poucos estanse producindo estas alianzas que teñen que ver cunha mellor xestión dos fondos. O importante é que os fondos cheguen a quen os precisa.