"Na Galiza somos incapaces de construír espazos comúns de disidencia"

Erik Dobaño | A Coruña, 10 de outubro. Dionisio Pereira, o historiador de referencia no que atinxe á tradición libertaria en Galiza, pasa tres cuartas partes do ano en Marrocos, no Rif, desde onde mira o mundo “con ollos galegos” e advirte unha re-colonización de África. Case rematando as súas vacacións nunha pequena aldea de Cerdedo*, na casa, accede a unha conversa tranquila protexido entre libros e a penumbra que alivia o calor dunha tarde de agosto. Conta que segue investigando sobre a presenza de galegos no Rif, nas catro guerras entre 1860 e 1927. E como por alí pasaron Franco e Millán Astray, pero tamén Dieste, Otero Espasandín, Illa Couto, Valentín Paz Andrade e Ben-Cho-Shey, entre os miles de mozos galegos do continxente que foron descubrindo alí unha identidade propia e unha forma galega de mirar o mundo. Tamén anda con Eliseo Fernández dándolle outra volta ao anarquismo e ao galeguismo dos anos da II República. Pero atende menos á realidade política actual do país, da que se delcara un tanto “decepcionado”.

Quen son os galegos que participan nas guerras do Rif?

Son militares de carreira e tamén moitos soldados. Pregúntome, e non teño resposta, por que tantos. É e algo que continúa despois, mesmo até o final do servizo militar obrigatorio. Hai moita xente que fixo a mili en Ceuta e Melilla. Deben ser cuestións internas do Exército. Calcúlase, aínda que as cifras non son fiábeis, que dos 35.000 mortos españois nas guerras do Rif, uns oito mil foron galegos.

Que buscaba na súa investigación?

Ben-Cho-Shey fixo unhas crónicas xornalísticas da guerra, e tamén Paz Andrade e Dieste escribiron sobre aquilo. O que eu intento é descubrir a visión dos galegos a través da comparación con outras crónicas bélicas, novelas como Imán, El blocao e La forja de un rebelde. Saber se os galegos tiñan unha visión diferente.

E tíñana?

Esas grandes novelas hispanas, grandes tanto pola súa feitura como pola súa posición ética, eliminan calquera identidade diferenciada dentro do Exército español. Porén, Dieste conta que dunha vez fixeran un xornal que se chamou Charamuscas, en galego. Tamén se sabe que as publicacións de Nós, un dos lugares onde se vendían máis era no norte de África entre os propios soldados. Estes cronistas galegos teñen en común cos españois unha visión antimilitarista, pero teñen ademais unha posición de reivindicación da identidade propia nun lugar como era o Exército no que se prohibía falar o galego.

Que efectos tiveron aquelas guerras sobre a idea de España e sobre a idea de Galiza?

Son catro guerras en setenta anos. Digamos que a primeira delas nacionaliza España. Todos, mesmo os rexionalistas galegos, están a favor da guerra. Hasta Pondal fai escritos favorábeis á intervención en África e en Cuba. Aquel conflito no norte de África comeza sendo tremendamente popular e o Estado aproveita para nacionalizar España, sobre todo naqueles lugares onde o Estado non penetraba ou unha ideoloxía españolista tiña problemas para desenvolverse. Prim, o heroe de Tetuán é catalán e toma Tetuán cos voluntarios cataláns, pero todos baixo a éxida do imperialismo español. Mais progresivamente, conforme se sofre nesas guerras, porque a segunda guerra no Rif xúntase coa de Cuba, a xente empeza a estar farta. En 1909 prodúcese a revolta contra o embarque de tropas. A Semana Tráxica. E xa a guerra de 1921-27 é profundamente antipopular. Coa paréntese de Annual. E sobre Annual, sobre a brutalidade dos rifeños, sobre as causas, habería que moito que falar. E dígoo porque dentro de tres anos imos ter unha enxurrada patriótica. Naquela altura, hai correntes dentro do nacionalismo galego que manteñen unha postura antibelicista. Pero lembremos que as Irmandades son un movemento moi diverso. Hai desde conservadores até socialistas. E A Nosa Terra intenta non tocar demasiado o tema, e cando o trata, di algo así como ‘non é cousa nosa’, unha postura moi moderada… Porén, en xente como Antón Vilar Ponte podemos apreciar posturas que rozan co anticolonialismo. Penso que habería que refacer o estudo sobre a ruptura no seo das Irmandades: Risco por un lado, os coruñeses, por outro… eu creo que parte da ING [Irmandade Nazonalista Galega] de Risco, e falo de Manoel Antonio, dos Vilar Ponte, de Quintanilla, Illa Couto… son xente que ven a guerra dunha maneira totalmente negativa. E no caso de Manoel Antonio, e mesmo Antón Vilar Ponte, digamos basculando, cunha posición clara a prol dos rifeños. Manoel Antonio atrévese a falar de Abd el-Krim como un liberador. E tamén o boletín da ING de Ferrol cunha visión moi semellante. Pero é unha minoría.

Denunciaban o colonialismo español en Marrocos, mais non na Galiza?

Iso virá despois. Ramón Vilar Ponte expón na Doctrina nazonalista [1921] o internacionalismo, o pacifismo e tamén a visión anticolonial, pero aínda o debate sobre o colonialismo interior non se dera. E non empezará en serio até a Segunda República. Pero estes son os precursores. E teñen a guerra do Rif como fondo, onde os galegos ían morrer.

Como eran as crónicas bélicas deses galegos?

As de Ben-Cho-Shey son especialmente valentes e antimilitaristas. Moitas foron publicadas na Zarpa, o xornal de Basilio Álvarez en Ourense. Son un modelo de concisión e sensibilidade e por veces rozan cunha visión anticolonial. Ben-Cho-Shey estaba de radiotelegrafista en primeira liña. E conta na súa primeira crónica que escribe con dous cadáveres ao lado. El ve todo o que pasa, que non é nada edificante, por ningún dos dous lados… Hai momentos nos que son eles ou nós. Lembro unha crónica moi dura na que xustifica o lapidamento de dous prisioneiros. Tanto nas crónicas del como nas de Paz Andrade como nas de Manuel Mesejo, que escriben no xornal Galicia, mantense unha visión negativa dos rifeños. É unha visión debedora desa visión do outro coa que se crea a identidade española.

Como operaba daquela ese nacionalismo español no país?

Até a guerra de Cuba o rexionalismo galego participa da gloria dos vencedores. Pero a medida que o rexionalismo decimonónico desaparece, vaise conformando unha identidade nacionalista que ten dúas pólas: a de Risco, identitaria, e a social, digámolo así, dos Vilar Ponte. Ramón xa marca un guieiro progresista. Naquela altura, a nacionalización que se intentaba facer en España, a Galiza apenas chega. Tamén porque en España as clases populares se enfrontan dunha maneira moi directa á guerra de Marrocos. O Estado, un Estado débil, non ten capacidade para convencer ás masas populares de que a guerra estaba ben. Había manifestacións patrióticas, si; pero en Catalunya, en Euskadi e en Galiza, non tantas. Porque neses tres lugares había forzas que xa se opuñan dunha maneira moi determinante. No xornal Aberri mesmo escreben marroquís e defenden a súa como unha loita de liberación nacional, e piden que se unan as loitas por ese matiz antiimperialista. En Catalunya tamén hai correntes que levan aí, pero moi minoritarias. Despois de Annual houbo unha explosión de nacionalismo español. Mesmo na Galiza. Dura pouco. Exactamente até que seis meses despois España comprende que a guerra levará tempo e segue habendo derrotas. Acaba o patriotismo nas clases populares, outra cousa é a Igrexa ou a dereita, claro.

“A medida que o rexionalismo decimonónico desaparece, vaise conformando unha identidade nacionalista que ten dúas pólas: a de Risco, identitaria, e a social, digámolo así, dos Vilar Ponte.”

Cando se pode dicir que en Galiza se fai unha lectura colonial da situación do país?

Aínda non cheguei aí nas miñas pescudas. Mais de todos é coñecido que nos anos sesenta do século pasado, pola influencia das loitas en Alxeria, Vietnam e demais, a UPG recolleu ese discurso. Pero o primeiro debate serio sobre o colonialismo interior faise na República. Digamos que bebendo das fontes de Ramón Vilar Ponte, a cuestión colonial comeza a ter unha expresión programática. O anticolonialismo realmente consciente e ademais como guieiro é o da UPG nos anos sesenta. Ao que se engaden as teses de colonialismo interior de Lafont. Mestúrase unha visión comunista cunha visión antidependencia.

Ese compoñente anticolonialista perdeuse no nacionalismo actual?

Eu creo que non. O que pasa, e esta xa é unha opinión persoal, é que hai moito dogmatismo e pouco acompañamento das loitas de liberación, das loitas desa xente que está oprimida. Aí é onde eu me sinto totalmente libertario. Para min un oprimido é un oprimido e a súa loita é a miña. E acompáñoa. Eu hoxe, no Rif, estou acompañando. E teño que dicir con gran amargura que non vexo no nacionalismo galego ningún tipo de interese polo que acontece.

“Para min un oprimido é un oprimido e a súa loita é a miña. E acompáñoa. Eu hoxe, no Rif, estou acompañando. E teño que dicir con gran amargura que non vexo no nacionalismo galego ningún tipo de interese polo que acontece.”

Nos mellores días da República, como estaban os equilibrios e as relacións entre obreiros e galeguistas?

Digamos que tiñan clientelas distintas. O obreirismo galego ten unha vitalidade organizativa, unhas experiencias de loita de décadas e moi relevantes. Teima por superar o illamento social nun país conservador, maioritariamente composto por pequenos propietarios rurais; e tamén un illamento xeográfico, agás as vías de comunicación marítima. O obreirismo, calquera das dúas ramas, tenta superar ese illamento con moitas dificultades e crea unha militancia empiricamente consciente. A militancia coñece as características especiais do proletariado galego. Foi superando ese illamento abríndose a outros segmentos sociais e contando cunha retagarda na diáspora. Na altura da Fronte Popular, aínda que numericamente non parece moi relevante, andará polo dez por cento da poboación activa, si que é claramente o movemento de masas máis potente do país. Falo en conxunto: CNT, UGT, Partido Comunista, POUM, Partido Sindicalista… Son basicamente obreiros manuais, cunha pequena representación de empregados. É un obreirismo moi obreiro. Non hai capas ilustradas ou bohemias que se interesen por unha loita xorda, resistente. Agás na Coruña, onde si hai certo entendemento entre o obreirismo e o republicanismo, e cara ao final da República tamén co galeguismo.

E cal era a composición do galeguismo?

O Partido Galeguista era unha mesocracia. Desenvólvese entre as capas medias e liberais das cidades e das vilas. É un partido que ten detrás a tradición das Irmandades, aínda que contraditoria, e antes a do rexionalismo e a do tradicionalismo nuns percorridos con moitas curvas. Inicialmente é un partido de cadros, que a partir da derrota nas eleccións de novembro do 33 xira claramente á esquerda. Ve que coa dereita non se pode avanzar nunha reformulación federal nin en nada. E convértese nun partido máis aberto ás capas populares. Empeza a ter militantes no mundo agrario e no mariñeiro. Tamén de xeito incipiente no mundo obreiro. Mais o galeguismo é incapaz de artellar unha central sindical propia do país como intentara nos anos vinte. Na Segunda República xa nin o intentan. Porén, cada vez hai máis traballadores manuais incorporados ao Partido Galeguista. Entón e cando se producen incorporacións relevantes de militantes da CNT ao Partido Galeguista ou á inversa. Eliseo Fernández e máis eu andamos a traballar precisamente nesa osmose que se dá naquela altura.

Como se dá ese contacto?

O galeguismo comeza a ter presenza no campo, aínda que non se ve porque está moi ciscado. E tamén nos pequenos portos, porque os grandes, Coruña, Marín e Vigo estaban dominados pola CNT. Pero si hai base mariñeira galeguista importante en Rianxo, O Grove, Sada, Lira, Carnota. Isto que quere dicir: que empezan a actuar en espazos comúns. Antes, nos anos vinte, a mesocracia galeguista andaba ao seu e os outros andaban a pelexar coa patronal. Pero en tempos da República empezan a suceder cousas. Por exemplo, na Garda hai dous sindicatos e os cadros dos dous entran no Partido Galeguista sen deixar de ser da CNT; e o alcalde, Manuel Noya Gil, é do Partido Galeguista e da Federación Obrera, da CNT. En Sada, Xohán Suárez Picallo é o líder do Sindicato de Oficios Varios e un dos elementos máis significados do galeguismo na Segunda República. O irmán, Ramón, é mariñeiro, e líder da CNT e un dos líderes do Partido Galeguista. Acontecen casos semellantes en Viveiro, en Mondoñedo… É dicir, por vez primeira hai espazos comúns onde pode haber unha confluencia. Sabemos que entre as Mocidades Galeguistas da Coruña había unha corrente de simpatía libertaria e mantiñan boas relacións cos cenetistas. O primeiro despacho de avogados laboralistas que se abre no país, móntase na Coruña con Ramón Suárez Picallo e Luís Seoane entre os fundadores, e teñen como cliente ao Sindicato de Transporte da Coruña, un dos máis combativos.

“Nos anos trinta, o obreirismo e o galeguismo empezan a actuar en espazos comúns. Antes, nos anos vinte, a mesocracia galeguista andaba ao seu e os outros andaban a pelexar coa patronal.”

Aqueles achegamentos frustráronse, que puideron ter aportado uns aos outros?

Non saberemos até onde puideran ter chegado, que resultados podían ter acadado as relacións. Quizais os galeguistas podían aportar a súa reflexión sobre o país aos libertarios, no sentido de crear un pensamento feito desde e para o país; e os libertarios podían achegar aos galeguistas o sentimento de xustiza social que era preciso conquistar.

Pero o resultado foi que seguiron camiños diferentes.

Por unha razón: no momento constituínte, nunca están os outros. É dicir, nas Irmandades non hai case libertarios, no Partido Galeguista, nada… e tampouco hai corrente galeguista algunha na conformación da CNT en Galiza, nada. Despois, a cousa fica saldada cando uns ven o Estatuto de Autonomía como algo insubstancial e mesmo desde o anarquismo máis duro atácase desde posicións de internacionalismo cosmopolita. Pero na CNT hai moitas posturas. Ao inicio do proceso do Estatuto, e seguindo o que pasara en Catalunya, hai unha corrente de pragmatismo anarquista que ve a posibilidade de incrementar a capacidade orgánica do sindicato aproveitando as liberdades republicanas. Aquí é José Villaverde é quen encabeza esa opción, que entende que o mesmo que a República pode ser un paso cara o comunismo libertario, tamén ve nunha solución democrática á cuestión identitaria unha posibilidade de avanzar cara un comunalismo libertario. Un deles é Villaverde, outro é Leandro Carré Brandariz, que no 31 é militante da CNT, despois pasa ao partido de Pestaña e no 35 entra no Partido Galeguista. Eles ven nesa solución etapista, pragmática, un beneficio para os traballadores. Pero esta corrente queda esfolada cando durante a Segunda República comeza haber enfrontamentos moi duros dos anarquistas co poder, estou pensando no levantamento do Alt Llobregat de xaneiro do 32. ERC apoiou a represión polas armas. E cando Casa Viejas, a maioría do galeguismo, Castelao entre eles, apoian ao Goberno de Azaña. Aí prodúcese unha ruptura, e daquela a corrente pragmática fica esfolada e xa non lles fales de estatuto aos anarquistas. Ninguén na CNT, agás o Partido Sindicalista, vai interesarse polo estatuto.

Non houbo na CNT esa lectura de país?

Obviamente, os libertarios galegos non foron quen de desenvolver unha reflexión propia para o país. Unha idea dun país distinto. E tiñan materia para facelo, porque o anarquismo está sustentado en todas as experiencias de contrapoder e na Galiza hai moitos exemplos diso: as prácticas comunais, que daquela estaban ben estendidas… Mella enxergou ás veces, pero non foron quen de unir esa comuna proudhoniana de acordos desde abaixo cunha visión de país. Un país distinto que hai que xestionar dunha maneira distinta. A razón é porque o movemento libertario, tampouco o socialista, apenas tiña teóricos. Eran xente que estaban todo o maldito día loitando contra unha patronal que levaba todas as de gañar.

Non se logrou consolidar espazo común algún?

Se politicamente é certo que se distanciaron uns dos outros, con todos eses matices de que ao final si había espazos comúns e iso houbéralles esixido mesturarse e reflexionar e debater; socialmente a CNT si foi capaz de enxergar que este é un país distinto, cun proletariado distinto e cunha loita de clases distinta. Non parece que fora así, eu non son especialista neles, na UGT e no Partido Comunista. Pero a CNT si é capaz de achegar solucións útiles. A CNT, xa a finais do XIX, monta a Comisión Regional Galaica. Recoñécese un espazo propio, galego, da loita de clases. En 1911 crean a Federación Sindical Sociedad Obrera, que non foi adiante pola represión. E no ano 1922 montan a Confederación Regional Galaica. Son sensíbeis ás propias especificidades do proletariado. O proletario é, por exemplo, alguén que traballa de mariñeiro a soldo no verán e no inverno vai na súa lancha. Os contornos de clase están esvaídos. Así, seguindo co exemplo, hai sindicatos do mar que admiten a pequenos patróns, de até cinco ou seis traballadores. No Sindicato de Transportes da Coruña estaban incorporados os que levaban o peixe a Madrid, que eran pequenos patróns propietarios das camionetas. Despois montaron a Federación Regional Pesquera, que é unha adaptación perfecta ao cambio que se producira nos portos galegos e ás interrelacións entre eles. Todos os oficios de terra e de mar intégranse no sindicato da industria. Eles entenden o cambio que se está a producir e a federación galega é anterior á Federación Nacional Pesquera, que será creada por galegos. Esa é unha solución diante dunha mudanza complexa de pesca artesanal a pesca industrial.

“Os libertarios galegos non foron quen de desenvolver unha reflexión propia para o país. E tiñan materia para facelo, porque o anarquismo está sustentado en todas as experiencias de contrapoder e na Galiza hai moitos exemplos diso.”

Había moitas diferenzas entre os sindicatos?

Naqueles anos da República a filiación aos sindicatos non chega na Galiza ao 5% da poboación activa, a man de obra barata estaba á orde do día, xente que viña do campo… tiveron que loitar moitísimo. Entón comprenderon a importancia da unidade de acción sindical. Esa alianza obreira deuse máis na Galiza e antes que no resto do Estado, agás Asturias. Dáse xa na folga do 32 en Ferrol, cando no resto do Estado andaban en liortas entre eles. E deuse tamén de maneira exemplar na folga do metal en Vigo no 35. Esa é outra característica do sindicalismo galego da época. Digamos que respecto do galeguismo estaban politicamente afastados, pero socialmente eran ben conscientes das peculiaridades do país. Hai ademais unha certa consciencia de periferia. Nas obras do ferrocarril Zamora-Coruña, unha obra que desde todas partes se interpretaba como crucial para o país e que durou tres décadas, a xente empezaba a facer esa lectura. Na folga do naval de Ferrol pasara o mesmo: Madrid negárase a liberar fondos cando si o facía en Bilbao ou en Cádiz.

Por que o galeguismo conseguiu manter o fío despois da guerra mentres o anarquismo ficou completamente descabezado no país?

É difícil de responder. Segue habendo xente que se reclama do anarquismo. A represión influíu, desde logo. Con Eliseo Fernández e Victor Oia fixen un estudosobre a represión [Escenario de loita de clases e represión franquista na Galiza urbana: os casos de Coruña, Ferrol e Vigo] é unha conclusión que tiramos foi que a represión afectou fundamentalmente á clase traballadora. Foron os que fixeron fronte á sublevación. A impresión é que a loita de clases que se producira nas grandes cidades foi determinante para a persecución que houbo despois. Foron a polos cadros sindicais. Na Galiza urbana a cousa foi así. Despois da guerra a resistencia estivo ligada basicamente ao Partido Comunista e á CNT. A CNT non deixou nunca, desde o 18 de xullo, de loitar. Nunca. Sobre todo no mundo do mar. Eu teño documentadas oitenta e pico fugas por mar. Había redes vinculadas aos antigos sindicatos cenetistas. En concreto na Coruña houbo 21 fugas, 14 con éxito, todas organizadas por xente que pertencera a Despertar Marítimo. A resistencia foi feroz, había redes entre os panadeiros, entre os camareiros… redes que foron caendo e deixando un regueiro de mortos e presos. Iso pasou durante toda a guerra. A resistencia foi claramente protagonizada pola CNT. Xa desde o 38 hai grupos no monte. E aí hai de todo. A CNT achega xente, pero non liderado, porque o que intentou foi reorganizarse nas cidades e nos centros de traballo. A mediados dos corenta mantiña redes sindicais na construción, no mundo do mar… en Tui o grupo dos panadeiros chegou até os anos setenta. Pero no 47, as caídas tanto na CNT como no PCE arramplan con todo. Naquel ano foron á cadea uns douscentos cenetistas na Galiza e outros tantos comunistas. A partir do 48, podemos dicir que a CNT deixou de existir como tal, aínda que se mantiveron comités clandestinos. Nos sesenta, o interior e o exilio cenetista están en loita entre eles. Apenas en Vigo conseguen montar grupos de xente nova que despois acabaran creando Comisiones Obreras. Pero na Coruña, con todo o que fora, non quedou nada. E nos setenta, digamos que a clientela da CNT non ten nada que ver co anterior.

Como se reflicten na situación de hoxe en día aqueles fíos rotos do anarquismo e do anarquismo co nacionalismo?

A verdade é que non sigo moito a actualidade política da Galiza. Pero podo dicir que nos movementos sociais, e penso que se percibe moi ben en Catalunya, hai unha clara influencia libertaria. Pero non orgánica. Non hai anarquistas dirixindo, quero dicir. Pero as formas de actuar dos movementos si teñen que ver con todas aquelas experiencias de contrapoder. Esa autoorganización… Historicamente o anarquismo é contrapoder. Notábase máis meses atrás, igual agora estamos no Termidor, pero iso xa é outra cousa. Eses CDR teñen moito que ver coa tradición libertaria. E tamén puidémolo ver no 15-M, aínda que tivera connotacións menos clasistas, pero si na maneira de organizarse. Pero, o que antes dicía respecto do nacionalismo: hai demasiado catecismo. Xa o sinalou Mella: detrás do ideal hai máis ideal. Hai que ir máis alá. Hai que meterse en todos os fregados. Alí onde haxa opresión, alí temos que estar.

Pero sen catecismos…

Os catecismos témolos que ir facendo nós. Non quero meterme no fondo da pregunta. Polo que respecta a Galiza, estou profundamente decepcionado, desanimado, por esa incapacidade. Somos incapaces de construír espazos comúns de disidencia polos que poidan transitar ben republicanos, ben anarquistas, ben nacionalistas. Serán as famosas capeliñas… que nos van, ou lles van a algúns.

*A aldea de Vilar pertence a Cerdedo, e non Cercedo, como figuraba na primeira versión do texto.