Lixo

Andamos a voltas coa teima do machine learning. As máquinas que aprenden. En 1997 Deep Blue derrotou ao campión mundial Gary Kasparov nunha partida de xadrez que marcou un fito na relación entre o home e a máquina. Aquela súper-computadora deseñada por IBM xa utilizaba un algoritmo de intelixencia artificial. Hoxe, as máquinas que poden incrementar sen límites a súa capacidade de resposta por seren capaces de aprender comezan a estar por todas partes. Quen teme que as máquinas intelixentes acabarán por suplantar aos seres humanos perde de vista que o distintivo do homo sapiens non é que sexa capaz de aprender. Esta capacidade compartímola con todo o reino animal e, polo que parece, tamén co vexetal. Seguramente é moito máis diferencial a nosa capacidade para nós resistir ás aprendizaxes.

Pola psicanálise e as ideas desenvolvidas por pensadores como Michel Foucalut sabemos que o mesmo proceso que nos suxeita ás normas, constitúenos coma eu, coma suxeitos. Por iso, o poder non se confunde coa mera prohibición e, por iso, onde hai poder hai resistencia. Onde hai significado, ábrese a posibilidade da re-significación.

O pasado 12 de novembro, o escritor Agustín Fernández Mallo presentou na Coruña, na Fundación Luís Seoane, a súa Teoría general de la basura. Entre as teses básicas do ensaio está a idea de que a cultura de cada época constrúese sobre o lixo das épocas precedentes, é dicir, sobre aqueles produtos que no seu momento, por non ter sido entendidos ou incorporados ao canon, quedaron nas marxes do sistema. Fernández Mallo exemplifica o asunto dicindo que Cervantes non construíu o Quixote sobre as pezas mestras de literatura de cabalería, senón sobre as varreduras do xénero. De xeito análogo, Goya desenvolveu a súa obra sobre os fracasos de Velázquez e non sobre as súas obras senlleiras. O lixo, a materia non consumida, o sobrante é tamén o rastro que permite elaborar a arqueoloxía ou a historia das épocas precedentes.

O caso é que cada vez se fala máis da economía circular, unha sorte de utopía do lixo cero que parece ter superado dialecticamente a idea (se cadra xa demasiado familiar) do desenvolvemento sostíbel. Tal utopía tense incorporado aos aseados relatos das grandes corporacións que cotizan nos mercados financeiros polo mundo adiante. Penso que é notorio o feito de que os poderes públicos (e, visto o que pasa ultimamente, cando falo de poderes públicos en Galiza e en España refírome naturalmente ao Íbex 35) estean a promover tal idea de supresión do lixo. Se admitimos a tese de Fernández Mallo, esa actitude levaríanos non so ao final da historia, pois sen lixo non habería con que continuar construíndo, senón que tamén nos convertería en invisíbeis para unha hipotética civilización extraterrestre que nun alongado futuro enviase á Terra unha comisión de arqueólogos.

Pero podemos dar un paso máis. Podemos pensar que tamén é lixo o rastro que deixa o ambivalente proceso que nos suxeita ao poder ao mesmo tempo que nos constitúe como suxeitos. O fracaso dos xestos de resistencia, ese contumaz negarse á aprendizaxe imposta, que aínda é posíbel para os humanos mais non para as máquinas, é tamén o refugallo que precisarán quen veñan máis tarde para seguir coa teima de darlle a volta aos sistemas de significados dominantes. Se aceptamos esta andrómena disfrazada de tese que estou a esbozar, xa non parecerá tan fóra de lugar o crecente amor dos señores do poder real pola economía circular, é dicir, pola definitiva eliminación das sobras.

“Podemos pensar que tamén é lixo o rastro que deixa o ambivalente proceso que nos suxeita ao poder ao mesmo tempo que nos constitúe como suxeitos.”

“Se aceptamos esta andrómena disfrazada de tese que estou a esbozar, xa non parecerá tan fóra de lugar o crecente amor dos señores do poder real pola economía circular, é dicir, pola definitiva eliminación das sobras.”

Sobre o asunto do lixo escribiu fermosas e estimulantes palabras Marco Aurelio, quen foi emperador de Roma e, ao mesmo tempo, digno representante da escola estoica, aproximando así á realidade a utopía platónica do filósofo-rei. Di Marco Aurelio: “Se as almas perduran, como, desde a eternidade, consegue o aire darlles cabida? E como a terra é quen de conter os corpos todos dos que teñen sido enterrados desde hai tanto tempo?”. Tan inspiradas palabras foron escritas no século II, unha época na que, ao dicir de Margerite Yourcenar, os deuses da Antigüidade xa morreran e o Deus cristián aínda non terminara de nacer, o que situaba ao home (e á muller tamén, naturalmente) nunha insólita, absoluta e fermosa soidade no medio do universo. Canto máis, permítome eu engadir, que daquela as máquinas intelixentes non foran tan sequera soñadas.

Porque, deixando á marxe o asunto das almas, non creo que sexa faltar á memoria dos mortos considerar os seus corpos como lixo ou refugallo. Sono sen dúbida desde a perspectiva que ofrece o ensaio de Fernández Mallo, pois necrópoles e enterramentos ofrecen a antropólogos, arqueólogos e historiadores prezados materiais para facer o seu traballo.

Na interpretación de Sófocles do mito de Antígona, o rei Creonte ditamina que, por ter traizoado á patria, o cadáver de Polinices non ha ter acubillo nesa terra de cuxa infinita hospitalidade se sorprenderá Marco Aurelio. Pola contra, será abandonado fóra da cidade para ser merenda dos corvos. Temos aquí, no cruel decreto do rei de Tebas, un xesto precursor da economía circular. Mais de contado vén a resistencia: Antígona desobedece e dá sepultura ao corpo de seu irmán, pois só así evitará que a súa alma quede condenada a vagar eternamente entre os vivos. Nunha reviravolta máis no xogo de significacións, Antígona, a sepultureira clandestina, é condenada a ser enterrada ela mesma, pero viva. Evitará tan horríbel destino quitándose a vida pola súa propia man, o cal prende a traca de mortes que pon fin á traxedia. Se hai que facer balance, a vitoria é de Antígona. Non ten pouco mérito retardar 26 séculos o mareante proxecto da economía circular.

“A performance do artista coruñés Enrique Tenreiro sobre a tumba do Valle de los Caídos é, como as opacas negociacións da vicepresidenta do Goberno co Vaticano ou o veto do Concello de Ferrol a que os restos de Franco poida acabar no cemiterio de Catabois, unha proba máis de que a alma do ditador segue a vagar entre os vivos.”

Certo que a idea de reciclar materiais, reducir a pegada ecolóxica e racionalizar o consumo de enerxía parece ben orientada. Porén, penso que non sería acertado practicar unha estratexia de lixo cero no caso do cadáver de Franco, por citar un asunto de actualidade. O certo é que, neste confuso debate, ás veces parece que é diso do que se trata. O ditador, como un Creonte elevado á enésima potencia, non só matou a milleiros de persoas senón que, facendo desaparecer os seus cadáveres, negoulles ter existido algunha vez. Segundo a información oficial, hai 2.470 fosas comúns do franquismo espalladas por España, 49 delas en Galicia. O director xeral para a Memoria Histórica ten estimado 114.000 “desaparecidos” durante a ditadura. 114.000 persoas cuxa existencia foi e segue sendo negada. Levantar a lousa do esquecemento que deitou a Lei de Amnistía de 1977, identificar e honrar aos mortos é imprescindíbel para cortar o velenoso cordón umbilical que liga o actual sistema político co réxime anterior. Porén, a momia do ditador tamén terá que repousar en algures. Non nun mausoleo nin nun lugar de homenaxe, é obvio, pero nalgún lugar destinado aos mortos terá que estar. A performance do artista coruñés Enrique Tenreiro sobre a tumba do Valle de los Caídos é, como as opacas negociacións da vicepresidenta do Goberno co Vaticano ou o veto do Concello de Ferrol a que os restos de Franco poida acabar no cemiterio de Catabois, unha proba máis de que a alma do ditador segue a vagar entre os vivos. O Samaín pasou. Cómpre que deixe tales promenades. Convén que termine de ser lixo sobre o que se poida construír algo mellor.

A Coruña, 19 de novembro.