Lumes, porcos e políticos

Erik Dobaño | A Coruña, 26 de setembro.  Esta semana volveu arder en Montes, unha das parroquias que máis incendios rexistran ano a ano (a segunda nas estatísticas do Pladiga 2018). Montes é unha das dez parroquias de Cualedro, un concello constante nas estatísticas que van dando conta do abandono: perdeu un terzo da poboación nos últimos trinta anos, a razón de 135 veciñas e veciños por ano, e cada ano ve como as lapas dos incendios arrasan un 5% (de media, din as estatísticas oficiais, que menten) do territorio, é dicir, cada dez anos arde a metade e neses trinta anos ardeu unha vez e media todo o concello. A xente non marcha polo lume… máis ben é o lume que substitúe á xente como axente do medio.

“Chámome Ricardo Parada Fidalgo e vou facer 91 anos. Levantei esta casa co meu esforzo e suor e non penso marchar de aquí nin lle vou entregar as terras a ninguén”. Ricardo é veciño de Lamalonga, parroquia de Vilela, no mesmo municipio de Cualedro. En Lamalonga o INE ten censadas sete persoas, pero en realidade só viven Ricardo e a muller, e dous veciños que van e veñen e non estaban o 30 de agosto de 2015. Pasaron tres anos e volve ser 30 de agosto. Ricardo está no mesmo sitio. Aquela tarde de hai tres anos a Garda Civil veu por el e pola muller. Ardía o Larouco, o monte sagrado e a orde de despexo estendeuse por vinte dúas aldeas da contorna. Foi un domingo de pánico. Pero menos mal que era domingo e había máis xente ca de costume nas aldeas.

O gran incendio empezara esa mañá na Pedrosa na faldra oriental da montaña e subiu e baixou as ladeiras e queimou todo de alí até Vilar de Lebres ao norte e Niñodaguia ao oeste. Ese verán ardeu moito máis do 5%. A Ricardo e a muller leváronos para Xinzo e alí colleunos un fillo. Ricardo estivo na emigración en Suíza, en Holanda, nas minas de León e traballou a terra e “na serra, os piñeiros”. Casou en Lamalonga hai 65 anos e ten algunha finca na parcelaria, pero nin vende nin cede ao banco de terras. “Non sei nada nin ninguén me falou nada diso, as terras han quedar para os fillos, se queren… teño tres. En canto viva e poida eu non marcho de aquí, xa ve que está todo o campo abandonado e non pedimos nada, pero véñennos cada vez con máis impostos. Vostede entende iso?”.

E 30 de agosto e Ricardo non leu o cartel da caixa de anuncios pendurada nunha casa abandonada no espazo que algunha vez debeu ser a praza principal da aldea e hoxe son herbas e cascallos. O cartel di: “Recuperación de terreos abandonados das zonas de concentración parcelaria do concello de Cualedro”. E máis abaixo: “Xoves 23 de agosto ás 10.30 horas. Lugar: Centro Social – Rectoral A Xironda”.

A Xironda é outra parroquia de récord nas estatísticas do Pladiga, está cualificada como parroquia de “gran virulencia de incendios” (1.500 hectáreas nos últimos tres anos, segundo a estatística, o 10% da superficie de todo o concello, porque as estatísticas retórcense). O xoves anterior, na Reitoral da Xironda, unha aldea fermosa situada nunha cuíña en medio da chaira e enmarcada polo monumental Larouco (malia os muíños de Iberdrola), medio cento de veciñas e veciños ao fresco (fóra debe andar xa polos 30 graos) atenden ás explicacións dunha técnica do Agader e do alcalde de Cualedro, o popular Luciano Rivero, fillo da finada Marina Cuquejo, que fora alcaldesa e a quen no 2008 o concello honrou cunha estatua inaugurada en presencia de José Luis Baltar. A Xironda recobra vida no verán. Hai emigrantes que regresan de Bilbao, de Barcelona, de máis sitios. Xente que esta mañá está descubrindo que as fincas dos pais que algúns xa herdaron teñen un valor. O Agader, a Axencia Galega de Desenvolvemento Rural, empezou a presentar este mes á veciñanza un plan de alugueiro de terras a través do banco de terras, un instrumento do que até non hai moito a Xunta de Galiza non sabía ben que facer con el.

O banco, inicialmente pensado para distribuír terras sen explotar entre agricultores ou gandeiros para ampliar a base territorial das explotacións, é utilizado neste programa como axencia de alugueiro ou, máis ben, axente comercial de dúas empresas: unha multinacional da agroindustria, Coren, e unha compañía panadeira, Da Cunha.

O plan que lle contan esta mañá ás veciñas e aos emigrados da Xironda consiste en plantar cereal nas terras sen explotar.

Herba seca e xestas queimadas

As faldras do Larouco que baixan cara a Xironda, onde a raia divide administrativamente a montaña, son terra mallada polo lume. Esta parroquia, como Lucenza, Carzoá e Montes, está sinalada nos plans de emerxencia. E arden igual. No 2015, o lume arrasou a vertente norte; no 2016, pasou aquí. Dous anos despois, a uns centos de metros da raia hai dous carteis que publicitan “actuaciones de restauración forestal y medioambiental del área afectada por los incendios municipales de Oimbra y Cualedro”. Investimento: 400.000 euros. Contribución da UE: 53%. Prazo de execución: 7 meses.

“Eu non vin un peso”, comenta un veciño da Xironda á saída da reunión co Agader. “Botaron aquela palla, pero parece que non valeu de moito porque a cinza segue baixando até a poza que hai alí mesmo, na área recreativa”. A poza ten un fondo de terra volcánica. É cinza. “A xente vaise bañar igual, menos xente que antes, porque antes estaba todo cheo de árbores. A cor da auga é negra, pero din que non pasa nada”, indica outra veciña. Foron os lumes de setembro de 2016. A devastación foi aínda maior ca do ano anterior. Arderon miles de hectáreas desde Entrimo e Muíños até Oímbra e Monterrei. As costas de Ourense no sur están hoxe como están as faldras do Larouco: herba seca, xestas pequenas e as maiores, que resistiron, queimadas. O combustíbel dos incendios de ‘última xeración’ como lle din os bombeiros forestais. Unha tipoloxía que empezou a ser familiar no 2006, cando unha comisión no Parlamento do país dedicou uns meses a estudar o terríbel fenómeno daquel verán que castigara moito á fachada atlántica, o país puxante. Volveu pasar agora, despois da vaga de lumes de outubro que ameazou a toda a contorna de Vigo. Fíxose unha comisión no Parlamento. Tirou conclusións. Moi parecidas. Cada vez que arde (e morre alguén) na costa, alarma. Pasará pronto. Pero aquí na raia arde todos os anos, e arde moito. Ás veces tamén se queima alguén. A morte adoita ser máis lenta.

Está nas estatísticas. A Xironda, ano 2000: 483 habitantes; ano 2017: 378 (INE). Lucenza, ano 2000: 187 habitantes; ano 2017: 166. Carzoá, ano 2000: 96 habitantes; ano 2017: 63. Montes, ano 2000: 382 habitantes; ano 2017: 312. Nin todos viven aquí, pero iso di o censo. O despoboamento crea controversia, hai quen mira para el como un fenómeno natural, hai quen ve unha expulsión promovida mesmo desde a fiscalidade. O lume vén despois, ou antes. Ninguén o sabe. A comisión parlamentar tampouco. No 2006, os deputados alertaban do perigo de caer na “desmotivación e acomodación á convivencia cun elevado número de incendios”. Doce anos despois estaban sentados no mesmo sitio, falando das mesmas cousas e prescribindo o mesmo tratamento.

Granxas e cereais

A solución, parece, son as granxas, en concreto as de porcos, e os cultivos para alimentar aos animais das granxas. Consultada polas bondades do programa do Agader, Coren sinala: “como empresa comprometida con Galicia, [Coren] quere contribuír a reverter o abandono do rural galego e a xerar riqueza neste entorno, poñendo en valor parcelas que están en desuso, de modo que supoñan unha fonte de ingresos para os seus propietarios e tamén se manteñan en bo estado, o que evita a falta de mantemento que moitas veces está detrás dos incendios que asolan os montes galegos”. A análise da comisión parlamentaria non vai moito máis alá.

A análise da Xunta é idéntica. “Por que Cualedro e Oímbra? Porque é unha zona que sofre o abandono de terras que foron terras de cultivo até non hai moitos anos e que se poden recuperar. E tamén porque é zona de alta incidencia do lume precisamente por causa do abandono”, considera Miguel Pérez, director xeral do Agader, en conversación telefónica a principios de setembro.

A oferta da Xunta en Cualedro e Oímbra consiste en que o banco de terras asuma a xestión de fincas nas concentracións parcelarias que reúnan determinadas condicións para o cultivo de cereal, acondicione os terreos e os ceda en réxime de alugueiro a Coren e a Da Cunha durante 13 anos. Os propietarios recibirán unha renda. O plan arrancou cun estudo técnico (cun orzamento de 44.000 euros) e está a piques de completar a fase de “dinamización en integración no Banco de Terras das fincas escollidas” (35.000 euros). Para despois queda medio millón de euros que se destinarán ás obras de “roza e condicionamento dos terreos”.

Houbo unha reunión en Oímbra e outra en Lucenza previas a esta deste xoves (23 de agosto) na Reitoral da Xironda. Hai moita xente. É mes de vacacións. Cristina, a técnica do banco de terras, explica o plan. O alcalde, Luciano Rivero, intervén de cando en cando para puntualizar. Cristina di que o plan comezou cunha encomenda da Consellería de Medio Rural para estudar as zonas de concentración parcelaria nestes concellos e ver se hai alternativas para os terreos que están en abandono.

A iniciativa partiu de empresas vinculadas á alimentación interesadas en dispoñer de grandes superficies, aínda que o director do Agader di que “foi cousa das dúas partes”.

Hai outros proxectos similares para incorporar terreos ao banco. En Cervantes, coa participación das comunidades de montes, no Folgoso ou en Sober, tamén en Lugo, onde se fala cos veciños; na Arnoia e no Val de Lemos. Pero este de Cualedro e Oímbra é o máis ambicioso.

A iniciativa partiu de empresas vinculadas á alimentación interesadas en dispoñer de grandes superficies, aínda que o director do Agader di que “foi cousa das dúas partes”. “Foi Coren e outras quen se dirixiron a nós, e nós que pensamos en determinadas empresas”. Inicialmente o Agader tratou con compañías que querían dedicar os terreos ao cultivo de aceite, de castaña, de viño e de cereal. A plantación de oliveira descartouse pola altitude da zona. Os viñedos dependen da tramitación para a ampliación da D.O. Monterrei. No caso dos castiñeiros, a posibilidade permanece aberta. Hai interese. Por agora, o cereal será o único cultivo e cubrirá parte das necesidades de Coren para a súa produción gandeira (nesta zona, fundamentalmente avícola e porcina).

Coren non ofrece datos. Pero a paisaxe dos concellos veciños da Limia xa se adaptou hai anos a explotacións gandeiras cada vez máis grandes, en especial, as porcinas, que precisan moita superficie.