"Eu pasei fame. E tamén pasei fame de ler"

Erik Dobaño | Compostela, 2 de xullo. “Pase ao meu despacho”. O despacho de Luz Fandiño, serventa, poeta, revolucionaria, 86 anos, pelo curto e branco, mirada áxil, falar mastigado como quen pensa unha vez e media e escoita o que di antes de dicilo, aquela moza “ignorante, pero non parva” que marchou a Arxentina fuxindo da fame e do medo, está na cociña dun cuarto piso dunha rúa céntrica de Compostela, a cidade á que regresou pasados os anos porque a patria é a infancia, e a infancia é sempre luminosa, tamén as infancias das pobres, famélicas e amedrentadas nenas da posguerra, as da fila das gratuítas no colexio de monxas que as meten no cuarto escuro cando soan os avións sobre a cidade pía e lles din que son os roxos comunistas que veñen comer nenas e nenos; e ela, filla de nai solteira roxa comunista que enfermou por non comer para que as fillas comeran e non come nenas nin nenos e é muller rexa, dona de si, que agocha fuxidos condenados a morrer dúas veces e nunca chora, ela, Lucita, di que sempre foi “chorona por conta propia”.

A cociña-despacho é un fresco de froita, tixolas, cadernos, pasquíns e imaxes dos heroes, Manuel María, o Che, unha estreleira, a patria é unha lingua arrebatada na infancia e recuperada no éxodo, na primeira biblioteca da vida da man dun mestre que foi o pai que nunca tivo. Luz, Marina Luz do Portal, porque a avoa, ademais de librepensadora tíñalle moita fe á Virxe do Portal, é revolucionaria porque antes foi poeta e foi poeta porque sempre foi serventa e segue mirando a vida desde os ollos daquela nena que tivo que deixar a escola aos trece anos sen ter aprendido todas as contas. Hoxe Luz é feliz a tempo completo, e esta tarde de verán vai cunhas mozas a un recitado, e as mozas admírana, non o di pero non o oculta. Moito da felicidade está en compartir, explica ao final da entrevista, mentres ensina diplomas e recoñecementos que enchen as paredes do corredor e sinala un, o preferido, o certificado da apostasía, que lle levou anos conseguir, para demostrar que xa non lle meten medo nin as bestas como o Cabalo, nin as camisas azuis nin as monxas pías nin ningunha viaxe.

Vostede naceu non moi lonxe de aquí, certo?

Nacín no barrio de Sar, en 1931. Logo vivimos na Costa Nova. E finalmente na Rúa do Medio. Emigrei e fun serventa toda a miña vida, até que volvín, no 79, cando xa morrera o Caudillo, e Luís Pasín, que era do Partido Comunista e despois foi do PSOE, conseguiume un traballo limpando os retretes na Casa do Concello. Ademais fun limpadora da Galería Trinta, e como me gusta moito a arte, mentres limpaba tiña a exposición toda para min. Agora teño a paga a metade de Francia e a metade de aquí. Este ano Francia aumentoume uns céntimos e na de aquí descontáronme dez céntimos… así que máis ou menos quedei igual. Teño este currunchiño comprado cos aforros, con moito esforzo. E aquí, na cociña, está o meu despacho.

Ten familia?

Teño unha irmá, que vive aquí mesmo, no primeiro, pero temos unha visión da vida completamente diferente. Iso non sería problema, hai moitas familias que se tratan respectándose mutuamente. Pero a miña irmá quería gobernar a miña vida.

Que lembra da posguerra?

Aquí, na guerra, copárono todo. Todo quedou na parte de Franco. Foi aínda peor, cando loitas cun inimigo, inda bueno… A miña nai, Marina Rodríguez Baños, ela tiña vínculos políticos, si. Lembro que íamos de merenda a un monte que lle chamaban o Campo do Amo e a noitiña ela cantaba o poema de Curros, Os teus ollos… Igual levabamos unhas sardiñas, uns cachelos… esas eran as nosas vacacións. Ela desaparecía cun prato e eu preguntáballe á avoa. Volvía sen o prato. Eu era consciente… Na cociña da casa había no teito un sitio onde só podían estar deitados. Alí estiveron un tempo dous irmáns. Agochados. A un topeino anos despois na Arxentina. Ese tiña dúas penas de morte. Eu escoitaba a nai falar con eles. Á noite ela colocaba unha escada, baixaban, aseábanse e comían do que había. O outro irmán tiña unha pena de morte. Lembro que a nai lle dicía a Ramiro, o primeiro, pero a ti como te van matar dúas veces… el dicíalle, pero se hai quen ten cinco penas de morte. Miña nai era comunista practicante. Eramos unha familia pobre. A horta era do dono da casa. Somos fillas de solteira. Ela estaba de aprendiz de xastra e cando me tivo a min púxose a traballar en casas, de serventa.

Que lle dixo o Ramiro cando se atoparon na Arxentina?

Era Ramiro Estravís. Viume e preguntou: ‘Pero ti non es Lucita, a filla de Marinita?’. ‘Son’. E díxome que lle debía máis que a vida… Facía un ano que ela morrera. Hai 67 anos que morreu. Foi o primeiro de xuño de 1951. Tiña 37 anos…

Moi nova…

Morreu de tuberculose pola falta de alimento. Así llo dixera o médico: ‘Marina, é que a vostede lle falta o que a moitos lle sobra’. Do pouquiño que había, tanto miña nai como miña avoa, que foron dúas nais… da miseria que había… miña nai dicía que non tiña fame. Eu tiña 18 anos cando ela morreu. Ela traballaba nas casas e nun postiño de castañas na rúa da Orfas.

Que foi a posguerra?

A posguerra era o terror. Non respectaban nada. Lembro unha folga, penso que foi a última folga en Compostela, que aínda non rematara a guerra… o que había era o toque de queda ás nove da noite, se alguén aparecía pola rúa os gardas civís ou a Falanxe levábano ou levábana, se non facían antes algunha atrocidade. Había un garda civil… non lle vexo a cara, pero o tricornio si que o lembro… chamábanlle o Cabalo. Pola brutalidade. Aínda hoxe arrepíame un tricornio ou unha camisa azul. Pasei medo de verdade sendo nena. Á muller de este Ramiro, estando preñada e estando el agochado na nosa casa, entráronlle na casa unha noite e empezaron a bater nela… Ían dous falanxistas, puxéronlle a cara negra e déronlle patadas no ventre. Unha mañá estabamos no río, lavando, e apareceu a muller de Ramiro dicindo que estaban entrando na nosa cara. Tiñamos uns poucos libros nun estante. O canto era vermello. E queimaron libros, algún retratos… miña nai foi para a casa, con Elisa a Carrisa, unha amiga dela que supoño que morreu na Arxentina. A miña nai tiña moito dominio dela. Arrepúxose a eles… pero, que ía facer?

Que lembra da escola?

Ai! As monxiñas estaban empeñadas en salvarnos a alma, que non sei onde a temos. Eu, desde logo, alma non teño, teño conciencia, iso que non se repara cunha confesión. Eu tiña unha contradición terríbel, porque miña nai era completamente atea. Eu tiña un cacao comigo mesma… e que as monxas nos aterrorizaron. Entrabamos rezando e separadas das de pago. Nos eramos das gratuítas… Lembro que había unha monxiña que dicía ‘que bien lee Lucita’. A min gustábame, eu quería seguir na escola. Non puiden, porque cando empezou a doenza da miña nai automaticamente tiven que deixar a escola. Eu tamén era moi enfermiza. De cativa tiña unha lesión nun pulmón. Por iso miña nai e miña avoa todo o que podían deixábano para nós.

Como empezou a traballar?

Tería trece aniños ou así. Empecei facendo recados, para as señoritas. Ir á fonte a levar auga… mire como sería que cando empecei nunha casa, todo o día, botábanme a hora de comer, ía a casa e volvía… Era para facer todo: lavar a roupa, pasarlle o ferro, cortar a leña… Pois pagábanme ao día, sen comer, unha peseta. Esa peseta era parte dos ingresos, porque miña avoa tamén andaba traballando por aí.

Que lembra da avoa?

Ela tiña sensibilidade, si. Tiña inquedanzas. Quería que aprenderamos a ler e escribir. Cousas que non estaban para as pobres. Eu cheguei a sumar e a multiplicar, e para dividir: pois a conta da vella… A nai da miña avoa era analfabeta, o pai era fillo dun crego. Á avoa gustáballe o teatro, a arte… levábame ao Pórtico da Gloria, e explicábame que o mestre Mateo fixera aquilo con aprendices aos que non lles pagaban. Viamos os tapices, con aquelas imaxes de cacerías, de bailes… e dicíame ela que había moitos máis e que desapareceran. E tamén fomos á cripta, ela dicíame que non era posíbel que viñeran o restos do Apóstolo nun barco de pedra desde tan lonxe, que de haber algúns restos humanos probabelmente foran os de Prisciliano… ou vai ti saber, de calquera can, dicía.

Cando decide emigrar?

A miña avoa tiña máis familia na Arxentina que aquí. Escribiron unha carta dúas curmás da miña nai. ‘Por qué no mandás a Lucita para acá?’ Dicían que con tres meses que traballara alá, aforraría para pasar ben o inverno e mandar cartos para que se curara. Bla, bla, bla… Isto foi no ano 50. Había a estreptomicina que estaba facendo milagres. Pero era o que dicía o médico: a nai faltáballe ao que outros lle sobraba. A nai e tamén a avoa choraran de rabia ao escoitar aquilo. E non eran de chorar… Eu fun moi chorona por conta propia… Velaí que fun falar por primeira vez co meu pai, a dicirlle que me reclamaban da Arxentina e que non tiñamos para os gastos. E dicíndolle que eu estaba pasando tamén fame. Foi un cabrón, un miserábel… porque a unha muller pódeselle perdelo amor, pero a unha filla non. Díxome que me daría mesmo un enxoval como se fora casar. ‘Non te preocupes’. Bla, bla, bla… Ao final fun cunha muda nunha maleta de cartón e cun plexiglás.

Como foi?

Marchei por necesidade. Como todas. Aquilo non foi unha emigración. Foi un éxodo. Era algo… Os barcos ían cheíños… Eu saín de Vigo. O barco chamábase San Fe, que sería o que nos salvou, digo eu, porque ese barco quedou para desmontar en Bos Aires. Íamos mil duascentas persoas. Saían barcos coma quen di todos os días. Emigrei en 1952, miña nai morrera o ano anterior. Íamos peor que o gando. A primeira vez que quixen ir facer as miñas necesidades e entrei aos servizos, mareeime, aquilo… estiven na enfermaría. Case nin comín en toda a travesía. Un dos tripulantes era un irmán de meu pai. Era enfermeiro. Era un donjuán, chamábase Antonio, pero era un donjuán. Cantaba moi ben. Era dun grupo en Compostela que lle chamaban Los Gauchos. Algunha noite íamos ao seu camarote uns cantos a cantar. El era un home casado, pero no barco andaba cunha rapaza que miña nai coñecía e que tamén tiña un fillo de solteira. Estáballe prometendo casamento. Eu díxenlle á rapaza que el estaba casado… Despois el berrou comigo, pero eu non podía calar o que sabía, eu era filla de solteira.

Que topou en Bos Aires?

Se houbera un camiño de volta, esa mesma noite… morrería no camiño pero eu non quedaba alá. Viñeron ao porto buscarme. A casa non se me borrará nunca da memoria. A dirección tampouco, era San José 340. Eu tivera un soño. Non creo en ningún deus pero si creo moito na mente. E tivera un soño no que me vin diante da casa, xusto á mesma distancia que había desde o outro lado da rúa. Quería entrar e saía un fume negro, moi negro, que non me deixaba entrar. Eu tiña ilusión en ir. Así que cando espertei aquel día non llo comentei a miña avoa. A ilusión que tiña en deixar a miseria e o medo era máis forte. Eu vira casas cheas de merda, pero aquilo… Botei cinco anos con esas primas de miña nai. Estiven explotada de mala maneira. Puxéronme a traballar nun hotel en Miramar, a 50 quilómetros de Mar de Plata para axudar na cociña. Aquilo estaba todo saturado de emigrantes galegos e galegas. Só na provincia de Bos Aires había daquela máis de medio millón. Até os 25 anos, as mulleres, non eramos maiores de idade, e se non estabas casada, xa eras solteirona. Puxéronme a traballar e nunca souben o que me pagaban. Cobraban elas. Non vía un céntimo, tiña que pedir para os selos das cartas que escribía.

Cando se independizou?

Foi no ano 1960. O hotel era un hotel de verán. Era un lugar bonito. Pero eu estaba moi triste. Un inverno leváronme para Bos Aires e deixáronme diante da porta dunha casa e sen cartos. Se non me collían, víame na rúa. Pero colléronme. Nin sabía en que lugar de Bos Aires estaba. Non saía nin o domingo… onde ía ir? A dona da casa era unha viúva e tiña un fillastro médico. Mantiñan unha relación moi rara. Eu era ignorante, pero non parva. Ao home tiven que paralo porque se pensaba que era servizo completo. Quixeron convencerme tamén para que fixera de modelo no que dicían que era unha casa de moda de suxeitadores. Dicíanme que tiña un talle moi bonito. Negueime. Das curmáns non souben nada até que me chamou unha rapaza, Carmiña, que tamén era de Compostela. E chorei de alegría. Pero como non me chamaches, dicíame ela. Ao domingo seguinte veu buscarme. Saímos, e avisoume de que unha das curmás da miña nai, a Titi, a máis nova, íame vir visitar, polos cartos… E veu, si. Pero non lle din un can.

E como deu en empezar a escribir?

Estiven na Arxentina até 1963. E eses tres últimos anos tiven a sorte de descubrir a biblioteca do Centro Galego. Foi a primeira biblioteca na que entrei. Nunca entrara nunha. Foi en 1960. Nun dos corredores do edificio había un expositor cun libro aberto e un poema: O carro, de Cabanillas. Roda meu carriño roda/ pola meiga terra nosa/ que a miña ialma saudosa/ lonxe dela non se afai… Son fragmentos. Non me leves a Castela/ que non quero nada dela/ que arrenegou de nós… e remataba: E dille aos irmáns que atopes/ que nas mans dun home enteiro/ o estadullo carreteiro/ non lle ten medo ao fusil. Eu, coa sensibilidade que tiña naquela altura, dei en chorar. E convertinme naquel carro.

[mañá, Parte II: “En París sentín o amor á liberdade; á miña liberdade”]