Memoria Histórica: nin está nin se lle espera

A Lei de Memoria Histórica aprobada polo goberno de Rodríguez Zapatero en 2007 pretendeu ser o punto de partida para tratar de converter a represión franquista nun asunto de estado, facendo partícipe á sociedade dos desvelos que, ata ese momento, só aflixían a familiares e asociacións. Aínda que sendo xustos, deberiamos anotar que amplas capas da sociedade xa o consideraban como un problema pendente de resolución, así que naquela lexislatura pasouse do persoal e o social ao lexislativo.

En definitiva, tratábase de abrir o foco desde as vítimas á sociedade no seu conxunto, para deixar claro que non estabamos ante problemas persoais, senón que era un asunto público e social, e que afrontalo era indispensable para madurar como sociedade democrática.

E recalco o de pretendeu ser, xa que aí quedou, nun intento. Desde o ano 2013 ata o día de hoxe a partida orzamentaria é de 0 euros, o que supón unha derrogación da lei senón de iure, si de facto. Como resultado, temos cobertura e armazón legal para edificar a reparación das vítimas, pero o goberno central non vai poñer nin un pataco para que así sexa.

Desde o ano 2013 ata o día de hoxe a partida orzamentaria é de 0 euros, o que supón unha derrogación da lei senón de iure, si de facto.

É certo que a lei deixou descontentos a amplos sectores, desde colectivos de familiares de represaliados e asociacións de recuperación da memoria histórica (a quen lles parecía insuficiente), a sectores da dereita, que se escusaban tras o mantra de que non é necesario remover a historia. Pero en todo caso, e é de celebrar, por primeira vez e corenta anos despois da restitución da democracia en España, lexíslase co obxectivo de dar resposta ás históricas demandas das vítimas do franquismo (dentro da esfera privada), á vez que se recoñece a necesidade de elaborar políticas canalizadas a restituír a memoria de quen foi represaliados polo seu defensa dos valores democráticos (xa na esfera pública).

Nunha visión máis sosegada da lei, dez anos despois da súa entrada en vigor, fai que botemos en falta no seu articulado pontes que unan a memoria histórica co currículo escolar. Co apoio dos familiares das vítimas e das propias vítimas que aínda quedan como fontes históricas de primeira man (que inevitablemente co paso dos anos desaparecerán), é imprescindible que a memoria histórica empape as nosas escolas e institutos.

A estas alturas están a piques de entrar na Universidade os primeiros mozos nados co novo século, mocidade á que tanto lle ten Franco, Primo de Rivera ou Espartero. E non o digo despectivamente, creo que a mocidade é produto da sociedade na que vive, e para eles son figuras históricas bastante afastadas do seu tempo (e as súas inquedanzas), non deixan de ser nomes sen ningunha connotación especial.

É sorprendente como o currículo educativo dálle máis importancia ao nazismo, por exemplo, que ao franquismo. Un par de exemplos: no currículo de 4º de Secundaria, na materia de Xeografía e Historia (nese curso céntrase na Historia Contemporánea Universal) hai un contido concreto, específico e individualizado chamado “O Holocausto”. Pero en cambio, non existe un contido semellante extrapolable a España (“Represión franquista”, “A memoria histórica en España” ou similar), reducíndose o estudo do franquismo a un contido baixo o epígrafe “Ditadura de Franco en España”. En 1º de Bacharelato, en Historia do Mundo Contemporáneo, novamente independízase un contido relacionado coa Alemaña nazi baixo ou título “Holocausto e antisemitismo”, mentres que en 2º de bacharelato, en Historia de España, non hai ningún contido específico que trate a represión franquista.

É sorprendente como o currículo educativo dálle máis importancia ao nazismo, por exemplo, que ao franquismo. Pódese chegar á Universidade sen coñecer feitos históricos como que a causa última da Guerra Civil non foron os caóticos últimos meses da II República, senón un golpe de estado.

En que se traduce isto? Pois que o alumnado coñecerá a diferenza entre un campo de concentración e un de exterminio, ou saberá que se esconde baixo o concepto Solución Final, ou saberá que foron as leis de Nuremberg, pero en cambio non terán nin idea do que representou a Lei de Responsabilidades Políticas de febreiro de 1939, ou que é o Val dos Caídos, ou non saberán nada da existencia de máis de 100.000 corpos sen identificar no noso subsolo. Perfectamente pódese chegar á Universidade sen coñecer feitos históricos como que a causa última da Guerra Civil non foron os caóticos últimos meses da II República, senón un golpe de estado que fracasou; ou que houbo unha represión perfectamente planificada, programada e lexislada por parte dos vencedores da Guerra Civil, que foi posta en marcha unha vez rematada esta.

A pesar dos defectos e limitacións da Lei de Memoria Histórica, esta puido ser -esperamos que algún día se retome- o arranque dun proxecto común destinado a desinfectar, curar e pechar feridas (xa sexa en forma de cadáveres en cunetas, símbolos franquistas nas nosas cidades, ou megalómanos proxectos arquitectónicos) para poder achegarnos á nosa historia con sentido crítico, sen apriorismos ideolóxicos.

Creo que até que non se logre apontoar o primeiro cimento -a reparación das vítimas- non será fácil afrontar a Guerra Civil e o franquismo como un asunto histórico máis, sen ter que parapetarnos nunha ou outra trincheira, para debater aspectos historiográficos coma se o franquismo foi ou non un fascismo, ou facer balance dos erros da II República, que os tivo e graves.

Que exista ou non a Fundación Franco debería ser unha polémica menor (sempre que non estea financiada con diñeiro público, está claro), do mesmo xeito que o debería deixar de ser a presenza de símbolos franquistas e falanxistas nas igrexas.

Nunha hipotética -e futura- sociedade española sen mortos nas cunetas, ou cos xuízos sumarísimos derrogados, ou cos bens públicos apropiados polo réxime restituídos aos seus lexítimos donos, ou coa presenza de contidos sobre memoria histórica no currículo escolar, que exista ou non a Fundación Franco debería ser unha polémica menor (sempre que non estea financiada con diñeiro público, está claro), do mesmo xeito que o debería deixar de ser a presenza de símbolos franquistas e falanxistas nas igrexas. Mesmo a día de hoxe – e é unha opinión moi persoal- non me molesta ver un Caídos por Dios y por la Patria, ou un xugo e unhas frechas na fachada dalgúns templos católicos. Se a Conferencia Episcopal non sinte vergoña pola súa onmipresenza no franquismo (salvo honrosas excepcións, que hóuboas e hainas), non vou ser eu quen censure a súa falta de remordementos.

O franquismo sociolóxico aínda segue entre nós. Que uns Presentes ben grandes adornen as entradas dalgunhas igrexas non é máis que unha sarcástica alegoría que nos lembra -para súa vergoña- non só quen foron hai oitenta anos, tamén quen son e cales segues a ser as súas trincheiras.