Tacto para fortalecer o contacto
O autor considera umha prioridade para o sistema cultural galego esse assunto pendente chamado “Dia das Letras para Ricardo Carvalho Calero”.
Erik Dobaño | A Coruña, 17 de xaneiro. Eduardo Maragoto é presidente da AGAL. “O reintegracionismo é o movemento social na Galiza para o que máis se modificaron as expectativas de éxito”, sostén. Mais de inmediato apunta: “O debate cultural na Galiza vai lento e hai que ter paciencia”. A chama que prendeu Carvalho (e outras e outros) segue moi viva, advirte Maragoto, e cunha visión moi ampla. O futuro está do seu lado.
Que foi Ricardo Carvalho Calero para o reintegracionismo?
Carvalho non só foi un dos fundadores e unha das persoas esenciais na configuración do movemento reintegracionista tal e como o coñecemos na actualidade, tamén foi esencial para aglutinar ese movemento. Houbo xente antes: como Montero Santalha, e desde o 73 estaba a proposta de Rodrigues Lapa. Carvalho empezou a falar de reintegracionismo e desde 1975, a inclinarse por esa postura… digamos que a proposta reintegracionista é secular, xa no XIX existen as dúas tendencias no debate do galego: a proposta que toma como modelo o portugués, en termos ortográficos e gramaticais, e a outra que poderíamos definir hoxe como populista ou máis tendente a encontrar a esencia do galego dentro das falas galegas. Mas, insisto, o reintegracionismo tal como o coñecemos hoxe foi grazas a determinadas figuras de finais dos setenta que existe. E Carvalho foi a figura máis importante. Non é que o reintegracionismo dependa del, de feito el morre no ano 90 e o movemento continuou con bastante vitalidade. Tampouco se pode negar que a medida que el se foi retirando, nos anos oitenta, o reintegracionismo ficou un pouco orfo. Era unha figura luminosa.
Que foi Ricardo Carvalho Calero para a cultura galega?
Era un verdadeiro polígrafo. Ten ensaio, ensaio político, sociolingüístico; ten obra lingüística, obra gramatical; ten pezas xornalísticas; literatura, romance, poesía… de feito el considerábase poeta. E até ten unha historia da literatura moi relevante. A súa gramática foi a máis coñecida entre finais dos setenta e principios dos oitenta. E a súa historia da literatura galega é a máis importante até os anos noventa. E aínda hoxe son lidas as dúas. Non quero desmerecer a ninguén, pero non hai moitos intelectuais galeguistas da súa altura na posguerra.
Como está hoxe o debate, a disputa, está presente no ámbito académico e na opinión pública?
Eu non diría disputa… Imos ver: o movemento reintegracionista é un movemento cultural. Hai que situar o debate nos seus xustos termos. Ao falarmos desta cuestión, ás veces redúcese a termos de maioritario e minoritario, e moitas veces pensando no que eses conceptos significan no mundo político. Somos un movemento cultural e non podemos aspirar a ser coñecidos en profundidade polo conxunto da sociedade. É evidente que hai persoas dentro da sociedade galega ás que non lles interesa demasiado este debate. Mas é verdade, penso eu, que o reintegracionismo que nos finais dos anos setenta e principios dos oitenta foi un debate moi intenso dentro dos medios culturais galegos, refírome ao profesorado, aos escritores… ultrapasou esa fase e cando menos é máis comprendido por todas as persoas que en xeral teñen interese no futuro da lingua. Se antes estaba limitado a ese pequeno mundo intelectual, hoxe as persoas interesadas no futuro do galego poden emitir unha opinión e non vai ser tan preconceituosa como podería ser naquela altura.
Os obxectivos do reintegracionismo continúan a ser os mesmos?
Continúan a ser os mesmos, mas si que notamos que mudaron bastante as posibilidades de os alcanzar, sen nos termos tornados maioritarios ou de coñecemento maioritario pola sociedade. E penso que non hai ningún outro movemento social na Galiza para o que se modificasen tanto as expectativas de éxito. Lémbrome que nos anos noventa o noso principal obxectivo era divulgar a ortografía, que se vise un nh ou lh… e hoxe estamos a falar de estender á sociedade un consenso, que xa existe a nivel parlamentar, non?, en relación ao ensino do portugués ou en relación ao papel que debe ter o galego na posición estratéxica internacional da Galiza. É dicir, xa falamos de cousas que si que pode asumir o conxunto da sociedade. Xa non é só un debate de filólogos.
“O que pon de manifesto o reintegracionismo é que as linguas non son só un complexo de falas que as persoas poden falar con máis ou menos orgullo, senón que tamén están inseridas nun panorama internacional, de relacións interlingüísticas, e que hai que ter iso en conta para planificar a normalización. E as linguas que non teñen Estado, teñen un futuro incerto nas próximas décadas e ese futuro débese abordar desde o punto de vista da planificación lingüística.”
Que pode achegar o reintegracionismo á loita pola supervivencia do galego, tan precaria?
O reintegracionismo non é tampouco unha fórmula máxica para resolver o estado das falas galegas actuais. Pero penso que si coloca un pouco máis de sentido común en relación a como deben ser orientadas as políticas de normalización lingüística ou como orientar a planificación lingüística. Nos anos finais do pasado século foron preponderantes as políticas curtopracistas, aquelas campañas para promover o uso do galego na xuventude ou nos municipios. Todo iso está ben e hai que continuar a facelo; mas o reintegracionismo tamén pensa en termos a longo prazo: en termos da orientación da normalización lingüística. O que pon de manifesto o reintegracionismo é que as linguas non son só un complexo de falas que as persoas poden falar con máis ou menos orgullo, senón que tamén están inseridas nun panorama internacional, de relacións interlingüísticas, e que hai que ter iso en conta para planificar a normalización. E as linguas que non teñen Estado, teñen un futuro incerto nas próximas décadas e ese futuro débese abordar desde o punto de vista da planificación lingüística.
Cal é a sensibilidade do nacionalismo política hoxe respecto do reintegracionismo?
Digamos que nas décadas dos setenta e dos oitenta o contexto político e as urxencias que había na política daquel momento non axudaban moito a reflectir a cuestión na planificación lingüística. Era un momento de reivindicación da diferenza, a calquera prezo, e da esencia popular, sen contributo culto ou histórico. Iso tornaba máis difícil do que é hoxe reflectir este debate sobre a política lingüística. Digamos que na altura era máis doado reivindicar o enxebrismo. Penso que agora é diferente. Hai moitos outros elementos para o debate e no nacionalismo estase comprendendo. E cando falo de nacionalismo falo tanto das elites como das base, porque parece que as posturas do reintegracionismo sempre foron un pouco mellor comprendidas entre as elites.
En canto ao ámbito cultural, seguen as mesmas resistencias que topou no seu momento Carvalho e toda aquela xente?
Estás a preguntar se continúa o ostracismo?… Eu, como presidente dunha asociación reintegracionista, non me sinto en absoluto marxinal. Hai un debate na Galiza no que o reintegracionismo ten moito que dicir. E como en calquera debate cultural, pois vai lento. Vai lento e hai que ter paciencia. A resolución deste debate non ha ser nin revolucionaria, e posibelmente tampouco será nunca definitiva. O reintegracionismo non está ollando para si mesmo, pula por un futuro prometedor para a lingua galega. Non estamos preocupados por se agora somos máis ou menos marxinais dentro do mundo cultural galego. Desde onde esteamos, imos contribuír para que o galego sexa unha lingua máis presente na Galiza e máis aproveitada por todas as galegas e galegos. E, ás veces, é verdade, xa pasou nos oitenta e nos noventa, imos ter que facelo desde unha posición máis marxinal. E mesmo seremos sometidos a inxustizas, como foi o caso do propio Carvalho Calero.
Pero pódese traballar a prol da lingua desde a marxinación?
Si. Canto máis se nos permita cooperar e canto máis poidamos cooperar co resto do movemento cultural galego, máis beneficiada sairá a lingua.
“Claro que é moi importante que se lle dedique o Día das Letras. E queremos que se faga o máis a sério posíbel. Non queremos unha homenaxe cosmética para apartar o problema e non nos importa esperar polo momento en que todos os sectores culturais galegos estean preparados para prestar esa homenaxe.”
“Queremos que ninguén, absolutamente ninguén, sinta que perde nada con esta homenaxe. E gostaríamos, e temos a certeza que así será, que esta homenaxe servise para pensar conxuntamente, sen sectores antagónicos confrontados, cal é a mellor orientación para viabilizar o futuro do galego.”
Suscita algunha controversia no mundo lusófono o debate que se está a producir aquí na Galiza?
A cuestión é pouco coñecida no mundo lusófono. Desde o momento en que o debate aínda está un tanto limitado ao ámbito asociativo, pois é complicado que se coñeza fóra das fronteiras do país, non? Outra cousa sería que as institucións asumisen unha política diferente… digamos que se dentro das institucións houbese unhas mans habilidosas, ou máis capaces para dirixir a política cultural, entón sería moi, moi diferente a relación da Galiza e dos propios galegos co resto da lusofonía. Mesmo podendo chegar ao punto de asumir dentro dese espazo cultural unha posición de centralidade ou relevancia tendo en conta que este é o espazo xeográfico no que naceu a lingua. Do punto de vista histórico, cultural e afectivo, nese mundo, se as institucións cooperasen e dirixisen a política cultural doutro xeito, teríamos unha posición moi, moi relevante.
Que significado lle das ao acordo de “amizade e colaboración” entre RAG e Academia Brasileira asinado a semana pasada?
As institucións seguen teimando en que o galego é unha lingua diferente do portugués. Pero parece que cada vez menos… Parece que Freixanes inaugurou unha política diferente nese sentido. Mais mentres se defensa que o galego é unha lingua independente do portugués, pois será complicado facer parte dese mundo cultural.
Pero aprecias un cambio na postura da RAG?
Evidentemente si. Non só na Academia, tamén en todo o mundo cultural, político e económico galego. Son mudanzas profundas, como debe ser cando son verdadeiras. E penso que non van tardar moito en traducirse en mudanzas no sentido de atender os dereitos das persoas en canto aos usos da lingua. Nos anos noventa había unha escisión completa, e estas dúas filosofías, a de encontrarse co portugués e a de disgregarse do portugués, non tiñan espazo de convivio nin ningún diálogo. Hai moita madurez, e pola parte do reintegracionismo imos continuar a acentuala.
O pasado 17 de decembro, Bernardo Penabade fixo aquí unha proposta de achegamento moi concreta? Que pensas desa proposta e é tan importante que o ‘Día das Letras’ renda unha homenaxe a Carvalho Calero?
Claro que é moi importante que se lle dedique o Día das Letras. E queremos que se faga o máis a sério posíbel. Non queremos unha homenaxe cosmética para apartar o problema e non nos importa esperar polo momento en que todos os sectores culturais galegos estean preparados para prestar esa homenaxe. Sabemos que é difícil, pero queremos que ninguén, absolutamente ninguén, sinta que perde nada con esta homenaxe. E gostaríamos, e temos a certeza que así será, que esta homenaxe servise para pensar conxuntamente, sen sectores antagónicos confrontados, cal é a mellor orientación para viabilizar o futuro do galego. No que respecta ao reintegracionismo, que todos teñan claro que nós non estamos aquí para cobrar ningunha débeda ou puxar das orellas a ninguén. Imos adaptarmos ao ritmo dos debates que requira a sociedade. Mas pensamos que sería unha grande oportunidade para o movemento galeguista, sexa cal for a posición dos diferentes axente sobre cal debe ser a posibilidade do galego, reflexionar conxuntamente cal debe ser o futuro do idioma máis a medio prazo e a longo prazo.
“A proposta de Penabade é moi pertinente, e pode ser unha base para abordar Carvalho conxuntamente. E ademais é pertinente porque sen fuxir do ideario de Carvalho, garante que Carvalho non sexa utilizado como arma duns contra os outros.”
Penabade pide un contacto e pon un exemplo de como se foron achegando posturas cunha simple chamada de teléfono…
Os contactos hainos. O mundo cultural galego é moi pequeniño e o encontro entre as diferentes sensibilidades en relación ao galego é frecuente. E todos os grupos ou actores facemos un acompañamento bastante próximo das iniciativas dos outros. As conversas son frecuentes, pero iso non quere dicir que haxa un contacto formal establecido. A proposta de Penabade é moi pertinente, e pode ser unha base para abordar Carvalho conxuntamente. E ademais é pertinente porque sen fuxir do ideario de Carvalho, garante que Carvalho non sexa utilizado como arma duns contra os outros. Todo ese tipo de propostas son benvidas, mais coa prevención de que nós non podemos meternos nun asunto que compete a outro organismo, neste caso, a Academia Galega. Pero tamén que fique claro que de se producir a homenaxe, nós contribuiremos á divulgación e con moita lealdade.
Vides de presentar unha proposta de binormativismo. Que vantaxes lle vedes? Por que estades pulando por iso?
Primeiro, porque notamos que hai moita receptividade para a proposta mesmo en sectores historicamente bastante adversos ao reintegracionismo. A proposta o único que pretende é aproveitar en favor do galego as diferentes posturas que actualmente existen en relación á codificación do galego. Todas teñen vantaxes, e isto pensámolo sinceramente. Hai experiencias en diferentes lugares do mundo de convivencia de varios modelos normativos para a mesma lingua. En Noruega e Luxemburgo, ademais, os dous modelos para a mesma lingua contan con paridade legal. Na práctica, os poderes públicos galegos asegurarían o coñecemento pasivo das dúas normas, mas non interferirían nas preferencias das persoas para usaren unha ou outra. No fondo, a Lei Paz Andrade, aprobada no 2014, é o primeiro paso do futuro binormativismo. Cantas máis motivacións se lles dean as persoas para usaren o galego, mellor.
Como pensas que valoraría Carvalho Calero a evolución do reintegracionismo até chegar a propostas como esta?
É complicado… Pero penso que Carvalho estaría sorprendido por dúas razóns. Por un lado, en relación ao galego en xeral, creo que lle chamaría a atención o moito que avanzou a desgaleguización das falas no mundo rural. Penso que el intuía, coas políticas normalizadoras que se decidiron, que o galego non ía avanzar nos seguintes anos; pero o que non imaxinaría é que se ía desgaleguizar tanto o rural. En relación ao reintegracionismo, penso que a el lle sorprendería que o debate teña saído da filoloxía estrita. É dicir, na altura era outro o debate, pero hoxe estase a falar da posición estratéxica da Galiza no mundo, de como se ten que relacionar a Galiza co mundo, de como debe ser aproveitado o galego, en termos económicos, para beneficio de toda a poboación… son cousas que el seguramente as falaría, e mesmo as reflectiu por escrito, pero penso que lle chamaría a atención a madurez que foi atinxindo o movemento galeguista neste sentido, e non só o movemento galeguista, senón todos os partidos. Respecto ao binormativismo… pois eu non coñecín a Carvalho, pero seica era unha persoa tremendamente pragmática. E penso que o reintegracionismo en xeral é un movemento pragmático.
Barqueiro, 1976. Estudou Filoloxía Portuguesa en Compostela, cidade onde mora intermitentemente desde 1994 e onde participou na fundación do Movimento de Defesa da Língua (MDL) a través da Assembleia Reintegracionista Bonaval. Traballa como profesor de portugués no EOI desde 2001. É autor do libro Como Ser Reintegracionista sem que a Família Saiba e coautor do Manual Galego de Língua e Estilo e dos documentais Entre Línguas, Em Companhia da Morte e A Fronteira Será Escrita. Na actualidade é o presidente da Associaçom Galega da Língua (AGAL).
Tacto para fortalecer o contacto
O autor considera umha prioridade para o sistema cultural galego esse assunto pendente chamado “Dia das Letras para Ricardo Carvalho Calero”.
“Carvalho converteuse nunha bandeira sen el procuralo”
Carvalho Calero na historia do noso teatro
Ricardo Carvalho Calero, fora de lugar
O 17 é día de Carvalho Calero. Hoxe: “A primeira descuberta”
Barqueiro, 1976. Estudou Filoloxía Portuguesa en Compostela, cidade onde mora intermitentemente desde 1994 e onde participou na fundación do Movimento de Defesa da Língua (MDL) a través da Assembleia Reintegracionista Bonaval. Traballa como profesor de portugués no EOI desde 2001. É autor do libro Como Ser Reintegracionista sem que a Família Saiba e coautor do Manual Galego de Língua e Estilo e dos documentais Entre Línguas, Em Companhia da Morte e A Fronteira Será Escrita. Na actualidade é o presidente da Associaçom Galega da Língua (AGAL).
“Carvalho converteuse nunha bandeira sen el procuralo”
Ricardo Carvalho Calero, fora de lugar
O 17 é día de Carvalho Calero. Hoxe: “A primeira descuberta”