"O municipalismo é un intento de rescatar distintos suxeitos políticos que emerxen 'de facto"
ENTREVISTA | Tomás Rodríguez-Villasante
Erik Dobaño | A Coruña, 9 de xullo. Tomás Rodríguez-Villasante tomou parte a semana pasada no Encontro Ibérico de Democracia e Orzamentos Participativos que celebrou a súa cuarta edición na Coruña. Rodríguez-Villasante é un experto internacional que leva catro décadas investigando a democracia participativa desde a academia e colaborando en experiencias no Estado español e en países de América Latina. “Hai tantos conceptos de cidadanía como autores. Aínda hoxe eu non teño claro o que é”, confesa nun pausa entre relatorios este venres no Centro Ágora.
Como empezou a interesarse polas prácticas de democracia directa ou participada?
A participación interesoume desde os anos finais do franquismo. Primeiro, porque non había democracia, pero tamén porque as propostas de democracia que se empezaban a manexar ían moi orientadas a procesos partidistas de eleccións e representación. Pero como se demostrara no Maio francés ou na Primavera de Praga, os partidos non eran os referentes da nosa xeración, senón que o eran os movementos asociativos. Os partidos son necesarios; digamos, un mal menor dentro do sistema democrático. Pero non son o óptimo. Despois, nos oitenta, empecei a visitar América Latina e fun descubrindo toda unha tradición de métodos participativos nas comunidades orixinarias e nas formas de expresión como as de movementos como os Sen Terra. Tiñan unha concepción do popular, da sociedade, máis integral. É dicir, non se dividían nin por relixións nin por ideoloxías. Eran formas autorganizadas desde a propia vida cotiá. Na vangarda, no 68, dábase esa mesma construción colectiva transversal. Coincidían. Pensei que debía haber algo interesante aí, algo que puidera desbordar unha democracia soamente para os mellor preparados, para os listos e os que saben, dos que se apuntan a un partido e queren dirixir aos demais. E nesa sigo. Sigo pensando en como se pode encaixar a democracia nacida da Revolución francesa con formas máis avanzadas.
Algo tería que ver o seu paso polo ecoloxismo e polo movemento veciñal?
Certo. En todos eses movementos sempre topei esta inquietude. Por formulala dalgún xeito: máis alá dos partidos e da representación electoral, que outra cousa se pode facer para que a maioría non vote só cada catro anos, senón que interveña na cousa pública de forma cotiá? Esa era a pregunta.
Xa ten claro que é o que é a cidadanía? O concepto?
Non. E nunca o tiven…
Que pode dicir nesta altura ao respecto?
Que hai tantos conceptos de cidadanía como autores. Hai quen utiliza este concepto para non falar de clases sociais, eliminar as diferencias e meter a todas as cidadás e cidadáns no mesmo saco, e todo o mundo ten que estar de acordo… Non, mire, non todo o mundo ten os mesmos intereses, ese 1% ou 10% máis rico non pode ter os mesmos intereses que o resto. Pero tamén podemos usar o concepto doutra forma moi diferente. Todos temos os mesmos dereitos… En fin, semella un concepto confuso, por non dicir en que parece ignorar á parte non urbana. Eu vivo nunha aldea de 1.500 habitantes.
Mais o municipalismo vén utilizando o concepto mesmo como un suxeito político…
Si, si… a cousa vai un pouco por aí, pero indo máis ao fondo: eu creo que este municipalismo é un intento de rescatar distintos suxeitos políticos que emerxen de facto. Acabámolo de ver coa mobilización das mulleres. É unha parte da cidadanía que se está construíndo como suxeito político. E é unha parte activa, a parte da cidadanía que nos interesa, porque é quen non só de protestar, tamén fai propostas. Ou vémolo no movemento ao que por idade pertenzo, o dos pensionistas. Hai unha cidadanía dinámica, en construción… Nas investigacións que nos facemos, miramos á xente que se está movendo. Case prefiro falar de xente que de cidadanía… Vemos que na práctica os que se organizan son, máis ou menos, un 0,1% da poboación; despois hai como un 1 ou un 2% que acoden a asembleas e teñen certa presenza; despois hai un 20 ou 30% que escoita aos anteriores; e despois están os demais, que escoitan e miran aquilo que se move. Os indignados que ocuparon as prazas no 2011 e todo o que se xerou daquela están representados nestas porcentaxes. Foi unha protesta. Foi o ‘non nos representan’. Xente farta de que o goberno, a patronal, e quen fora se puxera de acordo para decidir sobre as súas vidas. Eran poucos. Pero as enquisas reflectían que había unha ampla maioría moi de acordo coa ocupación das prazas e co que estaban dicindo. Para iso foi necesario que os medios de comunicación se interesaran polo que estaba pasando. Pero tamén estaba Internet, que foi un gran difusor. Todos os meus alumnos estaban alá. Eu fun con eles… ou quedaba sen alumnos. Estábanse expresando con ideas e cos corpos. Foi unha mobilización máis que un movemento… a xente empezou a coñecer ao veciño, que resulta que pensaba igual ca el. Despois viñeron as mareas do ensino, da sanidade… A cidadanía, volvendo ao concepto, ten este tipo de articulación ‘natural’. Xa non eran territoriais, eran sectoriais. Todo iso na xeración máis numerosa que houbo nunca no Estado e que nos deu unha gran lección.
Podemos é un fenómeno circunstancial. O pico nunha onda que foi aproveitada con intelixencia política. Pero o éxito estivo nas alcaldías, coalicións plurais de forzas heteroxéneas apoiándose as unhas nas outras. Creo que o municipalismo recolleu máis aquela indignación que algúns partidos.
En que parou todo aquilo? Pasaron sete anos, parece que Podemos tocou teito…
Podemos é un fenómeno circunstancial. O pico nunha onda que foi aproveitada con intelixencia política… ou, mellor dito, con intelixencia electoral. Non había unha organización política que recollera todo aquilo. Non sei canto durará. Oxalá que dure. Pero noutros sitios recolleuno outra xente: en Barcelona as cousas foron indo doutra maneira, en Valencia, en Canarias… Para min o máis interesante foi o que tivo éxito, porque Podemos até hoxe non tivo éxito. O máis interesante son alcaldías de Madrid, Barcelona, Zaragoza, Coruña, Santiago, Cádiz, Ferrol… éxito comprobado mesmo en termos electorais. E como se ganaron esas alcaldías? Non foi un partido, os partidos estaban, si; pero foron coalicións plurais de forzas heteroxéneas apoiándose as unhas nas outras. Creo que o municipalismo recolleu máis aquela indignación que algúns partidos.
Como conflúen eses grupos heteroxéneos?
O que temos nestes momentos é unha certa confluencia na autocrítica en distintas tradicións. Desde o anarquismo, que non quería ter nada do Estado, ao marxismo, que si quería moito co Estado, pasando polo feminismo que dicía que o político estaba na vida cotiá… hai varias liñas, outras son a ecoloxista e mesmo a latinoamericanista, que tamén é importante polo exemplo de moitos movementos de alá… en todas estas liñas e tradicións houbo unha certa autocrítica. Aparcáronse os ismos e pensouse en que se podía facer xuntas e xuntos. E nese sentido creo que os mecanismos de construción das candidaturas municipalistas recolle un pouco de cada unha destas tradicións. A metodoloxía participativa permite iso. De feito, o programa de Ahora Madrid construímolo así, con achegas desde o pacifismo, o feminismo, o anarquismo, o ecoloxismo, o marxismo… Foi un exercicio de construción colaborativa que lle recomendo a todos os partidos.
O que temos nestes momentos é unha certa confluencia na autocrítica en distintas tradicións. Aparcáronse os ‘ismos’ e pensouse en que se podía facer xuntas e xuntos.
Como conviven a democracia representativa coa participativa?
A democracia participativa non é unha ameaza frontal. Non. Eu o que propoño en Democracias transformadoras é un modelo de colaboración en paralelo. É dicir, democracia electoral para constituír plenos ou parlamentos e que deles saían gobernos, xunto a un sistema de planificación participativa. En paralelo. Camiñando cos dous pés. Un sistema que inclúa un observatorio, que en Madrid xa funciona, e que este sirva para facer investigación e non ter que esperar a que apareza un xuíz para poder advertir desviacións ou incumprimentos do programa inicial. Iso é contraditorio coa democracia representativa? Eu creo que non.
Pero, é eficaz?
Claro, o que teñen que facer estes sistemas de democracia participativa é mostrarse máis eficaces, que son mellores, que poden manexar os orzamentos públicos igual ou mellor… ten que ser o Executivo o que decida sobre os investimentos? En Madrid ou na miña aldea, estámonos demostrando que pode ser a xente a que decida directamente. E facelo con moito criterio, con acompañamento técnico. O político, polo propio illamento que crean as institución, moitas veces non está no día a día do que pasa na rúa.
O programa de Ahora Madrid construímolo así, con achegas desde o pacifismo, o feminismo, o anarquismo, o ecoloxismo, o marxismo… Foi un exercicio de construción colaborativa que lle recomendo a todos os partidos.
En Galiza temos experiencias máis ou menos novas, desde San Sadurniño á Coruña, aínda no primeiro chanzo da escaleira, na participación por convite. Como está a cousa no resto do Estado?
Pois moi parecido… Pero con iso que se chaman os municipios do cambio, o salto foi espectacular, claro. No ano 1992 fixeramos un estudo sobre municipios participativos, por certo, estaba Oleiros… a maioría eran concellos pequenos. O maior era Santa Lucía de Tirajana, en Gran Canaria, que tiña uns 30.000 habitantes. Algunhas eran experiencias que viñan desde 1979, nas primeiras municipais. E conformáranse non a través dunha disputa partidaria polo poder no concello, senón como agrupacións de movementos veciñais que formaran unha candidatura única, e gobernaban escoitando ás asembleas populares. Digamos que aquela fora a primeira onda. Na seguinte onda, de 1993 até as últimas eleccións locais no 2015, fixéronse tamén cousas interesantes, pero non habería máis de cincuenta ou sesenta municipios grandes en todo o Estado. O maior era Sevilla, que tivo orzamentos participativos desde o 2004. Na provincia de Málaga chegarían a uns vinte. En xeral eran iniciativas do PSOE e de Izquierda Unida. Acompañamos bastantes delas. Todas anteriores a emerxencia do movemento dos indignados. Esa fase intermedia caracterizouse porque as direccións deses partidos non tiveron moita intención de xeneralizar aquelas prácticas que levaban adiante en certos municipios. Non o fixeron. En Sevilla, cando chegou o PP clausurou a participación, pero os grupos motores das asembleas de barrio mantivéronse e foron dos primeiros en saír ás rúas coa mobilización dos indignados. Aquí en Galiza, naquela altura estaban Fene e Ferrol.
Non aprecia certa frustración das expectativas en canto a promoción da participación cidadá desde 2015 até hoxe.
O problema deste último salto é que en moitos sitios houbo improvisación. Sobre todo nos dous primeiros anos, no 2015 e no 2016. Houbo certas contradicións entre xente que provén dos movementos sociais e que non coñece a Administración. E esta ten as súas propias regras, hai lentitude e moita burocracia. Digamos que eses foron dous anos de aprendizaxe, que mentres se estaba falando de participación, non se sabía como levala á práctica. Non se sabía moi ben como encaixar a democracia participativa coa burocracia e cos intereses dos movementos sociais desde abaixo…
E xa se sabe? Dígoo tamén polas tensións no caso dalgunhas cidades entre a participación individual que se fomenta desde os gobernos municipais e as asociación de veciños, que teñen a súa propia tradición.
Coñezo ben os movementos veciñais. E considero que ese movemento ten que reciclarse. Por un lado, porque perdeu aquela forza dos anos setenta e oitenta, quedan as xuntas directivas e poucos socios… e por outro, porque apenas hai incorporacións de mozas e mozos. Xa non serven aquelas reivindicacións. Cumpríronse os obxectivos en moitos barrios. E a xente moza engancha con outro repertorio, máis lúdico. En todas as cidades houbo ese debate. A democracia participativa, e en concreto os orzamentos participativos, son unha oportunidade para renovarse. O movemento veciñal pode ser o gran motor destes procesos. Non se trata de ter dereito a máis votos ca xente non asociada e que participa individualmente. Poden ter douscentos afiliados e seren unha asociación inactiva. Do que se trata é de que sexan activas; e si o son, poden mover á xente para realizar as cousas que van permitindo os orzamentos. É unha ocasión magnífica para organizar á xente. Porque a participación cidadá non pode consistir en votar un día, trátase de deliberar e de debater. E ese papel pódeno xogar as asociacións, pero tamén calquera persoa, colectivo ou ONG… Un dos problemas de moitas asociacións de veciños foi que elixiron un camiño paralelo aos partidos e particizáronse e houbo veciñas e veciños que non entraron nelas precisamente por iso, polo partidismo. Este novo modelo de participación permite facer cousas directamente coa Administración sen ter que ser partidario.
Poderíanse facer consultas cunha periodicidade maior. Mesmo indicar no momento de pagar calquera imposto o destino preferido para eses cartos.
Tamén moitas veciñas e veciños queixáronse da barreira dixital. De que moita da participación utilice exclusivamente esas ferramentas.
Non creo que haxa tanta barreira dixital como se di. Todos, a xente da miña idade tamén, temos dispositivos electrónicos. O problema é para que os usamos. Usámolos para cousas da vida particular non para cuestións públicas… No fondo seguimos pensando que o público é unha cousa que, en fin, manéxano alá arriba, os do Estado, os do Concello… Para min, o reto está en incorporar esas ferramentas dixitais á vida pública. E son ferramentas que se mostran moi útiles en determinados contextos de colaboración. Pensando na participación, teñen dúas enormes vantaxes: pódense recoller as achegas individuais sen que sexa preciso acudir ás reunións presenciais, e pódese votar a través de calquera dispositivo. En teoría poderíanse facer consultas cunha periodicidade maior. Mesmo indicar no momento de pagar calquera imposto o destino preferido para eses cartos. Todo iso, con moita máis precisión e sen intereses de por medio que a maioría das enquisas sobre este ou estoutro asunto que fan por exemplo os medios de comunicación.
Esas ferramentas teñen tamén algunhas limitacións, como por exemplo as que se refiren á deliberación que debe acompañar calquera proceso de toma de decisións.
Iso aínda non se resolveu. Non demos coa fórmula para debater e deliberar por Internet. Cando menos con grupos grandes, porque en grupos reducidos si que funcionan as ferramentas colaborativas por exemplo para redactar un texto a varias mans… Non se resolveu e é un problema central da democracia participativa. Porque entre as iniciativas e o momento do voto ten que haber colaboración, debate… Iso precisa tempo, e instrumentos por Internet e presenciais para deliberar. Hai un modelo do que participo e que me gusta moito, é o da cooperativa Som Energía. Somos miles de socios e vinte nodos en todo o Estado. Este ano acordouse o mecanismo para debater. Basicamente consiste en calquera socio pode facer propostas a través de Internet e esas propostas van recibindo aprobacións dos demais, o mesmo que os gústame, durante uns meses. O prazo vai de maio a decembro. En xaneiro empézase a votar. En Zarzalejo, onde vivo, este ano imos dedicarlle mes e medio a que a xente poida ver e discutir as propostas, e poñerse de acordo. Do que se trata é de ir construíndo colaborativamente antes de chegar ás votacións.
O mundo cooperativo é propicio para unha democracia participativa?
En principio, si. Hai unha tradición, como aquí en Galiza o man común, agora que se fala tanto dos comúns. Iso xa se trasladou a sistemas industriais ou culturais. Nos estivemos moitos anos traballando cun banco cooperativo en Ecuador. Por certo, o tipo que o levaba era un cura destes da Teoloxía da Liberación que dicía: ‘este é un banco anticapitalista’. O caso é que ten principios cooperativos e un funcionamento participativo. A principios deste século, era un banco pequeniño no val de Paute. Cando regresamos anos despois, uns dez anos despois, estaba entre os catro ou cinco primeiros bancos do país e tiña uns 350.000 socios. O seu elemento diferencial é que eles non especulan como os demais bancos e xera confianza no pequeno aforrador, moitos deles emigrados, e despois deciden investimentos en pequenos negocios e cousas o máis produtivas posíbeis para as localidades.
O entrevistado
Tomás Rodríguez-Villasante
1946, Galiza. Profesor emérito na Facultade de Ciencias Políticas e Socioloxía da Universidade Complutense. Doutor en Ciencias Políticas e Socioloxía, comezou a súa labor docente na mesma facultade en 1974. Experto en participación cidadá, foi director metodolóxico dos orzamentos participativos no municipio de Sevilla entre 2003 e 2007. Até 2010, estivo tamén nos equipos técnicos de procesos participativos en Málaga, Madrid, El Puche (Almería), Lanzarote e Cuenca (Ecuador), entre outros. Foi un dos encargados de elaborar o programa electoral da candidatura Ahora Madrid que encabezou Manuela Carmena nas municipais de 2015. É consultor en materia de participación en varios concellos de todo o Estado.
É autor, entre outros, dos volumes Las democracias participativas. De la participación ciudadana a las alternativas de sociedad (HOAC, 1995); La Investigación Social Participada. Construyendo Ciudadanía 1 (2000, El Viejo Topo), xunto a J. Martí e Manuel Montañés; Prácticas Locales de Creatividad Social. Construyendo Ciudadanía 2 (2001, El Viejo Topo), con Manuel Montañés e Pedro Martín; Metodologías y Presupuestos Participativos. Construyendo Ciudadanía 3 (2003, Iepala), xunto a Francisco Garrido; Desbordes creativos. Estilos y estrategias para la transformación social (2006, La Catarata); La democracia en marcha, Kerala. Los retos de la planificación y las democracias participativas (2014, El Viejo Topo), con Rosa Pinto; e Redes de vida desbordantes (2014, La Catarata), sobre o movemento dos indignados e as protestas no mundo.
O seu último libro é Democracias Transformadoras. Experiencias emergentes y alternativas desde los comunes (2017, El Viejo Topo). É membro do comité científico de revistas como Espiral, en México; ou Sinergia Regional, en Chile. Está xubilado, vive nun pobo de 1.500 habitantes na Comunidade de Madrid.
Outras entrevistas
O entrevistado
Tomás Rodríguez-Villasante
1946, Galiza. Profesor emérito na Facultade de Ciencias Políticas e Socioloxía da Universidade Complutense. Doutor en Ciencias Políticas e Socioloxía, comezou a súa labor docente na mesma facultade en 1974. Experto en participación cidadá, foi director metodolóxico dos orzamentos participativos no municipio de Sevilla entre 2003 e 2007. Até 2010, estivo tamén nos equipos técnicos de procesos participativos en Málaga, Madrid, El Puche (Almería), Lanzarote e Cuenca (Ecuador), entre outros. Foi un dos encargados de elaborar o programa electoral da candidatura Ahora Madrid que encabezou Manuela Carmena nas municipais de 2015. É consultor en materia de participación en varios concellos de todo o Estado.
É autor, entre outros, dos volumes Las democracias participativas. De la participación ciudadana a las alternativas de sociedad (HOAC, 1995); La Investigación Social Participada. Construyendo Ciudadanía 1 (2000, El Viejo Topo), xunto a J. Martí e Manuel Montañés; Prácticas Locales de Creatividad Social. Construyendo Ciudadanía 2 (2001, El Viejo Topo), con Manuel Montañés e Pedro Martín; Metodologías y Presupuestos Participativos. Construyendo Ciudadanía 3 (2003, Iepala), xunto a Francisco Garrido; Desbordes creativos. Estilos y estrategias para la transformación social (2006, La Catarata); La democracia en marcha, Kerala. Los retos de la planificación y las democracias participativas (2014, El Viejo Topo), con Rosa Pinto; e Redes de vida desbordantes (2014, La Catarata), sobre o movemento dos indignados e as protestas no mundo.
O seu último libro é Democracias Transformadoras. Experiencias emergentes y alternativas desde los comunes (2017, El Viejo Topo). É membro do comité científico de revistas como Espiral, en México; ou Sinergia Regional, en Chile. Está xubilado, vive nun pobo de 1.500 habitantes na Comunidade de Madrid.