"Após finar Otero Pedrayo, Carvalho era a figura máis notábel da cultura galega"

Laura R. Cuba | Compostela | 17 de novembro. Artigos, recensións, correspondencias, revistas, reunións e congresos… Canda Carvalho Calero, José Martinho Montero Santalha é tamén unha peza fundamental para poder ler a historia recente do noso idioma. Teólogo e lingüista, o sacerdote formou parte do grupo Os Irmandiños cando estudaba en Roma e formulou propostas ortográficas e achegas teóricas para unha normalización e normativización do galego que asegurase a súa supervivencia. Todo un exercicio de arqueoloxía documental e epistolar para revivir a batalla da década de 1970, cando ambas propostas normativas medían as súas posibilidades de cara ás posíbeis mudanzas políticas.

Na década dos 70, e de cara á previsíbel mudanza política na Galiza coa mudanza de réxime, certos sectores do galeguismo foron traballando na elaboración de propostas lingüístico-identitarias. Que posibilidades amosaba na altura ese taboleiro de xogo?

Debemos comezar dicindo que realmente a idea da unidade lingüística galego-portuguesa é unha idea clásica no campo científico da Filoloxía Románica. Calquera manual anterior á existencia do ILG recolle sempre a Galiza no mundo lusófobo. O Padre Feixóo no século XVIII dicía exactamente o mesmo. A idea da unidade era unha idea clásica tanto no campo da filoloxía como no galeguismo. O que pasa é que na práctica pouco se fixera sobre iso. Era difícil porque significaba unha mudanza no campo da ortografía e claro, a ortografía hai que aprendela, non había posibilidades de ensinar a xente… Se se impuña unha ortografía diferente, a consecuencia ía ser que a xente ía escribir menos en galego…

“A idea da unidade lingüística galego-portuguesa é unha idea clásica no campo científico da Filoloxía Románica, o padre Feixóo dicía exactamente o mesmo no século XVIII”

Había manifestacións moi claras a favor da proposta unitaria como a de Paz Andrade, que xa viña advertindo desde había tempo da necesidade de orientar o rumbo, recuperando a unidade galego-portuguesa. Os seus escritos nese senso son moi clarividentes a pesares de que non era lingüista, as ideas están formuladas con moita claridade. Para min, o influxo de Paz Andrade foi decisivo cando lin o seu artigo A evolución transcontinental da lingua, publicado en 1968 nunha coetánea de artigos artellada por Alonso Montero titulada O porvir da lingua galega. Alí colaboraramos tamén Os Irmandiños, o grupo que estabamos daquela en Roma, cunha colaboración sobre a lingua e a igrexa. No artigo de Andrade xa está formulada de xeito clarísimo toda a idea da unidade lingüística galego-portuguesa e mesmo a urxencia de retomar o rumbo nesa dirección.

Foi daquela cando vostede colleu verdadeira conciencia do tema?

Eu xa comezaba a ter esa mesma idea por razóns lingüísticas polo contacto con xente brasileira alí en Roma. Impresionábame moito falar con eles e ver que falabamos a mesma lingua. Porén, si, o artigo de Paz Andrade foi decisivo nese aspecto. Penso que en xeral xa había unha certa conciencia, mais na práctica por inercia ou porque era problemático mudar a ortografía seguía a manterse ese sistema con ortografía máis castellanizada. Foi entón cando saíu o artigo de Rodrigues Lapa [1971], un home moi querido na Galiza que tiña sobradamente probada a súa entrega á cultura galega, advertía sobre o perigo do futuro da lingua se seguiamos por ese camiño.

Como impactou isto a Carvalho Calero?

Para Carvalho Calero concretamente ese artigo foi o que lle fixo decatarse que aquí estabamos camiñando sen saber onde iamos e tiñamos que pararnos un momento e ver onde nos levaba ese camiño. Na cultura galega entendeuse que o artigo de Rodrigues Lapa fora unha especie de emenda á totalidade do que se viña facendo. Realmente é unha comprensión realmente retorcida do que era a intención de Lapa. Ramón Piñeiro por exemplo entendeu que era unha especie de crítica ao que eles viñan facendo e iniciou daquela entre os escritores galegos unha especie de campaña de réplicas a Rodrigues Lapa. Recibiu respostas de Otero Pedrayo, Álvaro Cunqueiro…

E Carvalho Calero non entrou niso.

Piñeiro tamén quixo que Carvalho Calero lle respondese. O propio Calero contoume que cando Piñeiro lle dixo iso, Carvalho contestáralle “temos que ver antes de responder é ver se ten a razón”. A partir de aí, Carvalho Calero comezou a decatarse de que era unha cuestión urxente e que non se podía seguir indefinidamente con esa inercia. Ademais anunciábase a fin do franquismo porque xa era vello e víase que polo ambiente europeo que había non podía durar moito a ditadura, polo que había que modificar as cousas.

Desde 1965 estiveches en Roma e en 1974 voltaches á Galiza, a Ferrol. Chegou cando as teses de Lapa xa saíran á luz, no medio do debate. Foi antes cando se aproximou ás teses reintegracionistas?

Había tempo que a min me interesaba e chamaba a miña atención. Eu tiña unha gramática portuguesa desde que era adolescente porque daquela xa me resultaba curioso o portugués. Todo ven porque o meu pai era moi afeccionado a escribir cartas. Unha das ocorrencias que tivo alá polos anos cincuenta foi dirixirse ás embaixadas que estaban en Madrid pedíndolles información, propaganda. Así comezaron a chegar á nosa casa envíos copiosos de material informativo dos distintos países. De Portugal mandaron moitas cousas tamén. Eran folletos turísticos de distintas cidades e tamén biografías das personaxes do mundo portugués. Comecei a ler aqueles textos e comezou a interesarme que apareceran palabras tan típicas nosas como “aínda”, os artigos… Chocoume moito aquel mundo. Había pois unha certa propensión á curiosidade lingüística sobre o mundo portugués. Despois, como che digo, foi quizais un dobre factor xa en Roma: o contacto cos brasileiros, coa súa fonética máis próxima á nosa, e despois o artigo de Paz Andrade. O artigo foi a formulación do que eu xa comezaba a confusamente ter en mente.

Sorprende moito que entón desde había tempo o sector máis institucional aceptaba a premisa da unidade lingüística e vivise nunha especie de dualismo porque ao tempo que a recoñecía vogaba en sentido contrario a esta.

Si, eu creo que a razón era de tipo máis práctico. Non se quería impedir que a xente escribise en galego, e se se puña unha ortografía diferente pensaban que a xente non sabía e que non ía ter métodos fáciles para aprendela. E compréndese. Eu comprendo, claro. Era unha idea boa mais equivocada porque non tiña perspectiva de futuro, porque había que ollar máis a longo prazo. Hai que convencer a xente de que é preciso aprender e facer un esforzo. A intención penso que era boa, non querían apartar a xente da posibilidade de escribir na súa lingua mais non tiña perspectiva a longo prazo.

“Pensaban que a xente non ía ter métodos fáciles para aprender unha ortografía diferente e é unha idea boa mais equivocada porque non tiña perspectiva de futuro”

Era unha aproximación máis inmediatista. No 71 chega o ILG e esta institución si que nega esta unidade.

Si, si, no ILG hai que ter en conta que naceu un pouco baixo a idea de facer un Instituto da Lingua Galega nunha universidade franquista. Pretendía rexistrar o galego como unha realidade similar ao andaluz, ao extremeño… unha realidade lingüística case virxe que era moi interesante filoloxicamente mais sen ningún interese por defender a identidade galega. Por iso certa parte da cultura considerou iso algo interesante, mais a ninguén lle parecía que ía defender a cultura galega. Unha cousa era o campo de estudo para os especialistas, mais non se vía un compromiso detrás desa idea. O compromiso realmente xurdiu cos alumnos que comezaron achegándose ao ILG e quedaron a investigar como Antón Santa Marina.

O ILG condicionaba a evolución da lingua ao priorizar o uso social do idioma fronte á calidade de rexistros.

Claro, no caso deles influíu esa actitude de que o ILG naceu como un organismo de tipo dialectolóxico. Querían estudar a lingua existente e era como quen levanta acta da lingua que se fala prescindindo de se é castellanizada ou non, prescindindo dese coñecemento histórico. Para un dialectólogo o importante son as diferenzas. Non van ver o que na lingua é común, senón que o que é válido son as pequenas diferenzas de como falan neste sitio, como falan noutro… Creo que esa ideoloxía foi a que levaron tamén ao mundo da comprensión da lingua.

Daquela entón reinaba un enfoque máis inmediatista na RAG e no ILG, ningún. Só se centraban no corpus actual, sen análise. Como cadra Carvalho neste escenario?

Na academia non había tampouco moita preocupación no campo lingüístico. A academia viña bastante empobrecida desde tempos da Guerra Civil e o franquismo. Ficara bastante condicionada por todo isto. Entrara moita xente nos anos 40 e por aí, sobre todo da Coruña, que non tiña interese ningún pola lingua, eran simples historiadores. Non era xente coa que se podía contar para se preocupar pola lingua. Tampouco había moitos especialistas. Carvalho Calero, de feito, entrou como especialista de literatura a pesares de ter moita formación filolóxica. El actualizouse moito.

Chama a atención como Carvalho ao inicio tamén estaba nesta elite de Galaxia e acabou por ser desprazado.

Si, foi por iso, porque el mantívose fiel á súa idea de unidade lingüística e en Galaxia ven iso máis para o futuro, para outra época, cando o galego xa estivese establecido… En fin, realmente comezaran a facer contra Carvalho. Vivín moi preto o que lle fixeron. Carvalho nese momento, cando morre Franco ou nesa época, no ano 1975 ou 1976, era quizais a figura mais notábel na cultura galega. Morreu Otero Pedrayo que era o patriarca e logo estaba Carvalho Calero. Como el non se quixo unir ao carro de facer o galego unha lingua independente o que lle fixeron foi horroroso. Visto de preto, a min deume moita pena pola inxustiza que supuña mais tamén pena porque que se puidera facer algo así foi terrible. As cousas que dixeron del, sobre todo en torno ao grupo do ILG, as cousas que inventaron del… Esas cousas eran terríbeis, cousas do máis absurdas.

“Como el non se quixo unir ao carro de facer o galego unha lingua independente o que lle fixeron foi horroroso. As cousas que dixeron del, sobre todo en torno ao grupo do ILG, as cousas que inventaron del.”

Isto foi máis para adiante do artigo de Lapa. Como viviu vostede iso?

Foi realmente bastante traumático porque na práctica – a medida que se foron delimitando xa dous campos e dúas visións da lingua– eles tiñan o poder todo e fórono collendo cada vez máis. O poder das subvencións, os libros, mesmo os libros de texto… Publicáranse varios libros de texto de tendencia reintegracionista. O encargado de facer os libros de texto era Antón Santa Marina e saíu un informe no que non aprobaban a publicación. En fin, era un informe verdadeiramente vergoñento. Foi vergoñento como procuraron silenciar o reintegracionismo e apartalo de calquera posíbel campo de influxo.

Foi en 1973 cando Lapa fai a súa propostas de reintegración lingüística. Foi, como dicía vostede antes, un chamado de emerxencia.

Si, si. Ademais nas cartas del daquel momento vemos que xa entón el tiña claro que o que acontece hoxe coa situación critica da lingua no presente. Podemos imaxinar trinta ou corenta anos máis adiante como vai ser. Todo isto xa o dicía Lapa. Porén, el era moi dialogante, non impuña unha normativa. Admitía que o galego tiña cantidade de léxico propio, unha identidade. Coñecía moi ben o mundo brasileiro e sabía que había moitas diferenzas entre o Brasil e Portugal tamén no campo do léxico, da sintaxe… Iso non é un problema. O problema é poder sentirse dentro dunha lingua onde tes os libros, tes o mundo enfocado, tes tamén a mentalidade da xente que se sente parte dunha lingua que é poderosa, con moita cultura e historia… mais iso leva consigo un maior compromiso.

Na altura causou un grande impacto o Manifesto para a supervivencia da cultura galega, do que foi autor e asinante.

Curiosamente nós o grupo de Roma, fixéramos o Manifesto no ano 1973 e publicarase en 1974, un ano despois do artigo de Lapa. A idea era publicalo en Grial, mais Ramón Piñeiro contestounos que non o ían publicar aínda que o texto estaba moi ben porque tiñan medo de que lles pechasen a revista pola censura. Aconsellounos publicalo en Buenos Aires, cos emigrados. Neses anos, Rodrigues Lapa dirixía Seara Nova, unha revista de tipo sociopolítico que eu lía en Roma. Mandámoslle unha versión do manifesto por se quería publicala alí, dubidando incluso se era o mesmo Lapa que publicara o artigo de Grial porque non nos cadraba un filólogo así como director dunha revista tan crítica co réxime, antes da Revolución dos Cravos.  El contestounos que asinar o manifesto fora unha das maiores alegrías da súa vida. Seara Nova publicou o texto en 1974, e tempo despois foi publicada en Cuadernos para el diálogo. Eu fixen unha versión en castellano e mandeina, con todas as notas. Foi publicada integramente sen ningún problema, ademais co engado de que Seara Nova non chegaba aquí, mais Cuadernos del diálogo era moi comercializada nos quioscos e librarías de aquí. Coa publicación en Cuadernos, chegoulle máis fama ao texto. Isto foi cando aínda vivía Franco, en outubro de 1974, cando aínda faltaba un ano para que morrese. Tivo moito influxo, eu acababa de volver a Galiza e vía que había un ambiente positivo e dotou de certo prestixio a postura.

É nesa altura cando comeza a traballar en máis textos sobre normalización e propostas normativas?

Un compañeiro e eu xa comezaramos antes un traballo máis longo sobre a integración lingüística galego-portuguesa. Tratábase dun razoamento máis fondo sobre cuestións lingüísticas que finalmente non se publicou. Logo eu escribín un artigo en Grial insistindo sobre a necesidade dunha reforma ortográfica. Este texto tiña unha formulación máis seria e tivo tamén bos ecos, sobre todo o máis importante foi o de Corominas –filólogo catalán destacado polo seu dicionario etimolóxico español–. Mandoume unha carta moi longa a través de Galaxia e de Grial dándome opinión sobre algúns puntos. Eu amoseille a carta a algunha xente, incluíndo a Carvalho Calero, quen me recomendou que publicásemos iso. Escribinlle de volta e el deume permiso para adaptar a carta e publicala. Isto foi publicado despois en Grial, un artigo de Corominas sobre o asunto da enunciación ortográfica. Era totalmente entusiasta e incidía na urxencia da cuestión. Corominas tiña moita fama e un grande compromiso co catalán, non había dúbida de que por parte del a intención era boa. No caso de Rodrigues Lapa había algúns que aduciran que era o imperialismo portugués que nos quere facer unha colonia, un anexionismo… En cambio aquí non había esa posibilidade. Houbo bastante influxo no campo da filoloxía, tanto que os do propio ILG estiveron en dúbidas. Despois, como se fixo a autonomía e lle deron o poder, claro, a cousa foi evoluíndo noutro sentido. O influxo de Corominas máis adiante ficou esquecido.

“Corominas tiña moita fama e un grande compromiso co catalán, non había dúbida de que por parte del a intención era boa. No caso de Rodrigues Lapa había algúns que aduciran que era o imperialismo portugués que nos quere facer unha colonia, un anexionismo…”

Que análise facía naqueles traballos da situación lingüística do país?

Hoxe en día o número de falantes de galego é moi reducido, sobre todo na mocidade. Daquela non, aínda era a grande maioría. Estabamos nun momento en que aínda se podería coller un novo rumbo, a lingua tiña todas as posibilidades. En vez de facer unha lingua independente cando comezou a existir a Xunta e os organismos oficiais, se nese momento tomasen a decisión de reintegrar a lingua no mundo portugués, a situación sería moi diferente. Se lle dis á xente que somos unha lingua independente pois claro, a xente ve que somos poucos falantes e foi suicida. En cambio, a outra era unha posibilidade que tería bastante éxito.

En 1976 o ILG organiza as reunións para elaborar as “Bases pra unificación das normas lingüísticas do galego”, proceso no que participou.

As reunións das Bases pretendían crear unha normativa de máis concordia. Houbo unha primeira de contacto en 1976 e en xaneiro de 1977 comezaron as reunións. O ILG chamara algunha xente, entre a que estaba Carvalho Calero, mais había moita desconfianza. O ILG estaba moi ben disposto, cunha actitude dialogante. Porén, ao principio non había ninguén da Academia Galega, polo que decidín que sería interesante ir falando cos académicos como Ramón Piñeiro, Fernández del Riego, Carvalho Calero… Convencín algúns para asistir, mais sen moito entusiasmo. Carvalho Calero, por exemplo, foi a unha mais logo tampouco volveu. Eran encontros algo caóticos porque asistía xente de todo tipo e algúns non tiñan formación para estar alí. Non tiña moito xeito, por iso o mesmo Calero non quixo seguir. Dixo que non tiña xeito que tivese o mesmo valor un rapaz novo que el. Alí estaba Méndez Ferrín, Alonso Montero, Graña… e algúns tiñan idea de lingua mais outros non.

Un obstáculo que afrontaban as teses de Lapa era a dificultade de seren aplicadas debido ao baixo grao de institucionalización.

Carvalho Calero enseguida comezou a publicar artigos. El publicou moitos textos en Grial, en La Voz de Galicia… Penso que o máis antigo é do ano 75 ou así. Xa naquela altura dá a entender que é momento de revisar a formulación da estratexia de cara á lingua. A súa postura xa se foi definindo ben durante todo ese tempo. Era claro desde o principio. Inmediatamente despois do de Lapa el tivo un período de reflexión, que coincidiu con toda a campaña de Ramón Piñeiro contra Lapa na  que Calero se negou a participar. Defendía a Lapa porque este en ningún momento detallara puntos concretos sobre que facer, realizaba un análise xeral de como reinstaurar a unidade ortográfica.

Como era o trato persoal con Calero?

A miña primeira relación con el foi epistolar, cando apareceu a segunda edición de História da literatura galega escribinlle para felicitalo e mesmo fixen algunha corrección. El contestoume e desde ese momento comezamos a forxar relación. Despois cando foi feita pública aquela intervención de Coromines foi cando comezamos a ter unha relación máis directa porque foi dos que máis insistiu para a súa publicación. Tivemos moita relación sempre mais en 1983 collemos máis confianza. Houbera un congreso en Barcelona e da Galiza fomos varias persoas, entre eles Carvalho máis eu. Tocounos compartir cuarto de hotel, de forma que convivimos moito. Quedei impresionado porque Carvalho Calero era un home moi cordial e respectuoso, mais parecía algo distante. Cando o coñecías de preto vías que era moi alegre e próximo. Esa experiencia foi unha descuberta, e logo diso tiñamos unha boa amizade.

“Había unha especie de mantra de que primeiro viña a normalización e logo a normativización. E esa para cando?”

Paralelamente a estas achegas teóricas, no espazo político comeza a nacer a idea do conflito lingüístico e o falso dilema de priorizar o uso do galego sobre a elaboración normativa porque “a xente non vai entendelo” ou porque “o importante é que se fale”.

Esa foi unha especie de mantra que comezou a usarse, a idea de que primeiro viña a normalización e logo a normativización. E esa para cando? [ri] O mesmo Carvalho Calero ten un artigo sobre iso, porque non pode ser xa que a normalización é un proceso longuísimo e a normativización vai axudar se vogamos de camiño da unidade galego-portuguesa. Contribúe á normalización porque xa temos unha normativa xa feita e contribúe a que a xente vexa de forma máis positiva o idioma.

Ten moito peso aquí as teses de Francisco Rodríguez Sánchez, que non nega a unidade lingüística mais non valor a utilidade normalizadora…

Si, de feito na UPG decidiran nun determinado momento usar “lh” e “nh” no seu voceiro Terra e tempo, mais finalmente non o fixeron. Vese que había oposición interna. Na UPG había un sector reintegracionista forte (Elvira Souto, López Suevos…), mais a pesares de decidilo eles mesmos non se levou á práctica.

O conflito dos 70 vai á par do momento de convulsión política, como modulou isto o debate?

Si, realmente o decisivo neste aspecto de normativa lingüística foi a creación da autonomía galega porque quedou en mans de xente que non tiña interese pola lingua e o seu futuro. Polo tanto, foilles moito máis cómodo ao atopar no ILG xente que ía pola súa liña, puxéronse nas súas mans e déronlles todo o poder. A cousa foi así de simple.

Onde cae Carvalho nesta fotografía?

Carvalho quedou marxinado enseguida. Hai que ter en conta que ao principio a Xunta fixera unha Comisión Lingüística que axiña ficou desautorizada a pesares de que propugnaba unhas normas do máis moderadas, deixando aberta o camiño de futuro. Porén, déronlle ao ILG todo o poder e crearon toda unha ideoloxía en torno á lingua independente. Era unha postura un pouco inxenua porque en perspectiva do que significa isto no século XXI, era visto que era un camiño suicida.

Pensa que esta actitude por parte destas elites muda coa recente lei Paz Andrade?

Si, a lei Paz Andrade realmente supón un punto de inflexión porque hoxe os dados estatísticos –que realmente amosan unha situación moito menos dramática do que é en realidade– dan pistas sobre a situación. Ante este escenario, a xente comeza a repensar se non iremos por mal camiño e no Partido Popular hai xente que se decata diso. Creo que de aí veu un pouco a lei Paz Andrade, porque eu tiven algún contacto no Parlamento Galego e eu vinlles boa actitude.

“Carvalho era un home animoso, mais penso que faría un análise bastante dramático da situación actual”

Que valoración cre que faría Carvalho da lei Paz Andrade e do devir normativo das últimas décadas?

El era un home animoso, mas penso que faría un análise bastante dramático. Vería o que todos vemos. Diría que o reintegracionismo é máis urxente cá nunca. As únicas posibilidades de salvación teñen que vir pola vía da unidade lingüística e non por facer do galego unha lingua independente.

Desde a normalización e a autonomía, o reintegracionismo mantivo unha posición periférica. Fóra da conflitividade dos 70, que transcendencia ten o reintegracionismo hoxe en día e cara a onde vai?

Pois a verdade é que o reintegracionismo chega un momento en que viu que no mundo oficial non gañaba nada. Decidiu entón seguir a traballar pola súa conta co que puidese facer, aínda que os seus recursos sexan poucos. É o que ven facendo, fai o que pode. E penso que hai bastantes éxitos sorprendentes. Hai asociacións reintegracionistas locais, hai contactos co mundo portugués, temos bastante eco na lusofonía… Algo se foi avanzando. O bo sería que iso fose un movemento oficial de toda a cultura galega e non dunha minoría. A ver se algún día chega.

A figura de Carvalho Calero tamén estaba a medio camiño entre ser un referente e a marxinalidade. Quedou o reintegracionismo orfo logo do seu pasamento?

Si. El era o grande referente, e ao morrer si que perdeu a figura, pero en fin, hai xente moi interesante. De feito hai moita que foi ficando silenciada despois como Aurora Marcos, José Luis Rodríguez, Isaac Estraviz e moitas outras persoas. É unha lástima porque aparte de ser unha actitude inxusta, desaprovéitase todo o que podería dar esta xente.

Que fito da súa traxectoria destacaría especialmente?

Eu penso que é un home polifacético, entón en todos os campos nos que traballou é interesante. Quizais o eido literario foi ao que máis tempo adicou cos seus traballos sobre Rosalía de Castro e Castelao. Son achegas dunha grande clarividencia e novidade para a época. Dío aínda hoxe todo o mundo sobre a súa História da Literatura galega. Creo que moitas cousas van ser superadas, mais moitas das súas investigacións sobre certas figuras da cultura galega contan cunha interpretación que merece pervivir. Logo, no aspecto lingüístico ten moitísimo, mais como foi totalmente silenciado non se coñece ben todo o que ten publicado.

É unha cuestión de xustiza que se lle adique o Día das Letras Galegas?

Claro, obviamente. É unha inxustiza clarísima e é claro que se lle acabará adicando. Algunha xente académica do ILG son mesmo quen propón que se lle adique porque hai unha consciencia de que é unha inxustiza. Por exemplo, a figura á que se lle vai adicar agora, Antonio Fraguas. Eu coñecino persoalmente e sei que se cabrearía moito se vise que o puñan a el antes e non a Carvalho Calero. El ten moito mérito, mais non hai comparación posíbel con Carvalho. A historia e a academia absolverano.