Santiago no dodecaedro

Cara á metade da miña vida alguén me preguntou: “Gustaríache ver a cidade do revés?”. Era unha das miñas primeiras viaxes, cando aínda era adolescente, e a capital de Galicia ofrecía “todo” o que podería desexar para ter unha nova experiencia vital: rúas empedradas de améndoa nas que saborear os veráns cargados de algarabía; unha cultura que, vindo dunha aldea, semellaba abrumadora; unha ruta enogastronómica, por así dicilo, o París-Dakar, que cautiva os incautos universitarios, ávidos de probar calquera cousa que cruce algunha fronteira, e milleiros de persoas ás que coñecer que chegan cada día en peregrinación á cidade. Unha porta ao mundo.

Así que dixen que si e, ao chegar ao Obradoiro unha calorosa noite de xullo, o meu guía convidoume a dar as costas á catedral e tombarme no chan e, así, coa cabeza xirada cara atrás, vin, efectivamente, a catedral do revés. A enxeñería da perspectiva deulle a volta ao mundo, como vivir en Santiago deuma a min.

Aquí medrei. Aos poucos, fun descubrindo que os turistas e peregrinos viven o seu propio Santiago e, aínda que se cruzan cos composteláns, están en distintos planos da mesma cidade sen chegaren nunca ou case nunca a tocarse. É curioso que a súa meta, despois de longos percorridos cruzando os mapas, lles ofreza tan pouco que apenas pasen nela un día ou dous.

Todos visitan a grande alegoría da cidade que hai na Fonte dos Cabalos da Praza de Praterías, unha muller que, como adoita suceder, é a imaxe dos pobos, dos países, dos continentes… recipientes de valores e principios aos que, en cambio, a Historia a duras penas lles permitiron aspirar a ser algo máis que imaxe.

Sufrírono moitas mulleres, mesmo Rosalía: o seu marido, Manuel Murguía, dixo dela que “naceu para ser algo máis que unha muller”. Feminista na sombra, unha das grandes escritoras do século XIX e emblema do rexurdimento galego, a cidade viu como a nena Rosalía foi abandonada acabada de nacer por ser filla dun crego e dunha fidalga solteira e, anos despois, foi tamén escenario da labazada pública que lle propinou o seu marido.

Cando me decatei das escasas opcións laborais que había, emprendín unha nova viaxe que sería de ida e, moitos anos despois, de volta a Compostela, a cidade onde as lendas falan de pasadizos segredos entre a súa basílica e un convento, que esconden ósos de bebés.

A muller, esa fonte de todo mal para unha Igrexa que, agora xa sen Inquisición, segue a dominar o espazo público e parte da súa iconografía.

A cidade na que, na tosca fermosura das rúas do seu casco histórico, aínda se escoita o rumor dos pasos nus das mulleres menciñeiras, as bruxas de toda Galicia, que foron apedradas para castrar a súa sabedoría. A muller, esa fonte de todo mal para unha Igrexa que, agora xa sen Inquisición, segue a dominar o espazo público e parte da súa iconografía. Tanto é así que até relegou ao último plano posible a Santa Susana, esa copatroa da nosa cidade que, ubicada no punto máis alto da Alameda, adoece da tortura legalmente permitida hoxe, como é a destrución dun ben cultural a mans de vándalos sen que ninguén se encargue de protexela nin moito menos de restaurala.

A cidade na que as Marías, dúas mulleres vilipendiadas pola súa época que, nos seus paseos cotiás, se burlaban das convencións sociais impostas no único acto de liberdade que lles quedaba, hoxe son dobremente aldraxadas cada vez que a súa imaxe se prostitúe na sociedade de consumo.

A cidade onde até hai relativamente pouco as mulleres non podían entrar no Casino. Onde o tempo de lecer delas tiña que encaixar forzosamente dentro das súas tarefas como lavandeiras, leiteiras, augadoras… Onde algunhas por virxes e outras por non selo, segundo quen conte a historia, aínda hai quen non se atreve a pasar baixo a bóla do Atlas da fachada da Fundación Granel, na praza do Toural, que ameaza con caer sobre unha de nós.

A cidade na que, mentres chove frío nos rigores do inverno, decenas de persoas pernoctan baixo algunha manta húmida e un anaco de cartón porque o albergue non ten prazas suficientes —como, por outro lado, ocorre na maioría de urbes, incapaces de atopar unha solución duradeira para un problema crónico da nosa sociedade que sempre atopa a forma de excluír a alguén—. Son sobre todo homes, porque a maioría das mulleres acurraladas pola pobreza acaban na prostitución antes que durmindo na rúa.

A cidade onde descubrín que a cultura se pode desmantelar cando alguén decide sacala da rúa para colocala nun templo, capital dun país cunha maquinaria forzosa na que cada mañá desembarcan centos de persoas para engrenala e despois volven saír cara diferentes puntos da comunidade ao caer o serán e, entre as pingas de escuridade, ela volve ser a aldea sen complexos nin pretensións que realmente é. A aldea onde todos sabemos de que casa somos e onde aos de fóra, malia seren acollidos, nunca se lles acaba de permitir integrarse de todo.

Aínda espero que a enxeñería da perspectiva logre amosarme outra cara da cidade que loita polos dereitos das persoas, e completar así o dodecaedro.