"A miña relación cos médicos e cos medicamentos tornouse en resignación"

ENTREVISTA | Carlos Mañas

TEIMA | Saúde mental sen cadeas – Capítulo 5

Compartilhar no facebook
Facebook
Compartilhar no twitter
Twitter
Compartilhar no google
Google+
Compartilhar no whatsapp
WhatsApp
Compartilhar no telegram
Telegram
Compartilhar no email
Email
Compartilhar no facebook
Compartilhar no twitter
Compartilhar no google
Compartilhar no whatsapp
Compartilhar no telegram
Compartilhar no email

Erik Dobaño | A Coruña, 7 de novembro. “Vivo atado a unha medicación que consumo polo medo, talvez infundado, de caer nun brote psicótico que poida afear a miña conduta; se non me medico iso terá consecuencias para os meus”, di Carlos Mañas, publicista vigués, presidente da ONG Solidarios Anónimos e conferenciante habitual en foros de dereitos humanos e asesor de comunicación social para entidades do terceiro sector. A el prescribíronlle un diagnóstico con 40 anos, unha patoloxía que se adoita diagnosticar en idades máis temperás. “Só acudín ao especialista en momentos de depresión grave. Durante a etapa eufórica propia da patoloxía mantívenme á marxe de solicitar os servizos de médicos. Non era consciente de que atravesaba un problema psíquico, un episodio eufórico, e iso atrasou o diagnóstico”.

Cal é a súa relación actual coa doenza?

Grazas a ter parella e ser pai de familia, o momento para debuxar o meu apoderamento foi recentemente diagnosticado. A axuda da familia á hora de facer as paces coa enfermidade vía farmacolóxica e social fíxomo todo máis doado que outras persoas que non dispoñen do apoio inmediato da familia directa. O sistema médico e farmacolóxico, o meu caso, en canto ao tratamento defíneo como crónico. Aconséllanme seguir, para sempre, sen desculpas, un rigoroso ritual de medición onde a terapia é opcional. Mais a terapia a miúdo confúndese con facer barcos con escarvadentes en asociacións ou acariñar animais no mellor dos casos… A miña relación con médicos e medicamentos tornouse en resignación. Vivo atado a unha medicación que consumo polo medo, talvez infundado, de caer nun brote psicótico que poida afear a miña conduta.

Que é para vostede a súa doenza? Como describiría os seus estados?

Eu defino a miña doenza como Di-Me-Di: Disposición Mental Diferente. Os meus estados son radicalmente opostos, simulan saltos de canguro emocionais. Paso da tristeza máis angustiosa á euforia máis perturbadora. Todo iso de maneira endóxena. É dicir ningún estímulo exterior é a causa.

Que ferramentas ou habilidades ten desenvolvido para convivir con ela?

As habilidades que desenvolvo para facer as paces coa patoloxía, para convivir con ela, veñen dadas pola necesidade de sentirme útil e en tal sentido búscome a vida. Os elementos vitais que atopei teñen que ver co descubrimento dunha enfermidade que para min era descoñecida. E que a día de hoxe aínda descoñezo. Coñezo moitas persoas que padecen min mesmo diagnostico pero somos diferentes. A patoloxía é como un traxe emocional a medida. Non hai dous iguais. O único que nos une son os efectos secundarios dos fármacos.

O libro ‘Mi cabeza me hace trampas’ forma parte desas ferramentas?

En realidade foi un agasallo a Teo Cardalda por unha canción que se inspira no trastorno afectivo bipolar. Chamábame a atención que máis do 80% das persoas diagnosticadas non estean asociadas a ningunha entidade. Entendín necesario descubrir os motivos. O libro é unha ferramenta de optimismo ilustrado. Uns textos onde os parágrafos que lle dan vida están escritos sen vitimismo por alguén que non fala de ouvidas e que se ofende cando alguén pretende falar por el. Hai especialistas que, mesmo con boa fe, compórtanse como xinetes que cabalgan nun cabalo que non é o seu. O 70% das asociacións que velan pola saúde mental están presididas por persoas que non están diagnosticadas. O paternalismo no caso da saúde mental é unha realidade. Nos foros onde se toca a temática rara é a presenza do afectado ou afectada. E de habela é unha participación simplista en representación dunha asociación nunca de maneira independente. Pero o que máis me comentan os lectores é o ton irónico do libro.

“Naceu unha nova psiquiatría onde se discute se as patoloxías mentais son ou non unha enfermidade. O enfoque que se lle dá non é a curación senón o seu tratamento. Dito doutra forma as patoloxías psíquicas non se curan, trátanse.”

Nas súas conferencias fala de como os doentes poden explicar as doenzas desde parámetros ou con conceptos moi distintos dos conceptos da medicina ou da ciencia…

En países como Finlandia é normal a comunicación horizontal entre o paciente e o persoal sanitario. O importante diso é que naceu unha nova psiquiatría onde se discute se as patoloxías mentais son ou non unha enfermidade. O enfoque que se lle dá non é a curación senón o seu tratamento. Dito doutra forma as patoloxías psíquicas non se curan, trátanse. As bases biomédicas por si mesmas non acaban co problema se non se acompañan de accións terapéuticas. E isto determina un tipo de terapia na que a figura do paciente experto ha ser unha realidade, e non un mero espectador.

Que papel xoga a industria farmacolóxica na determinación dos patróns de atención en saúde mental?

Moitos psiquiatras, e asociacións, son os pastores que teñen as casas farmacéuticas para conducir o rabaño das persoas con trastorno mental grave. Están a lucrarse da desgraza allea. Negar iso sería de necios.

En relación a outros Estados, en que aspectos está mellor e en cales peor o sistema español de atención á saúde mental?

A xénese do estigma en España, por exemplo, é diferente á doutros países europeos. España pasou por un réxime totalitario até case os anos 80, e iso deixou pegada nunha xeración que agora son pais e que sen querer avergóñanse de ter un familiar cun trastorno mental grave. Son dunha xeración onde os homosexuais eran mallados pola forza pública que os catalogaba como desviados morais, unha sociedade onde o Tribunal de Orde Pública bautizaba aos esquizofrénicos como ‘vagos y maleantes’ ou impedía que unha muller con algunha doenza mental puidese ter fillos. Afortunadamente a desaparición de institucións psiquiátricas e o cambio de mentalidade abren un camiño de esperanza. A atención á saúde mental en España depende de diferenciar o custo do investimento. Aínda hoxe en día a Administración os confunde. Entende por investimento levantar un centro de día e como custo que se dean cita traballadores sociais, terapeutas, psiquiatras e psicólogos.

Carlos Mañas, durante unha visita á Coruña o mes pasado.

“España pasou por un réxime totalitario até case os anos 80, e iso deixou pegada nunha xeración que agora son pais e que sen querer avergóñanse de ter un familiar cun trastorno mental grave.”

Que pensa do papel e a estratexia das asociacións de enfermos mentais máis ‘antipsiquiátricas’, e de colectivos como vos GAM ou de celebracións como o Orgullo Tolo para normalizar e desestigmatizar?

Respéctoos. Entendo que fan un labor que axuda á normalización. Os seus puntos de vista, sobre todo aqueles que nacen en primeira persoa merecen a miña consideración. Estou convencido de que saben o que queren e fundamentan os seus plans de acción con moita motivación e entusiasmo.

Atenden na súa asociación casos de denuncias de contencións mecánicas. Que está pasando?

Nós tivemos coñecemento duns trinta casos de contencións mecánicas en Galiza nos que, de motu proprio, denunciaron os propios afectados. Mais das denuncias presentadas apenas un 5% chegan a executarse, o resto vai perdendo forza no camiño porque a moitos lles basta o recoñecemento da queixa vía atención ao usuario e outros teñen medo de enfrontarse a accións máis complexas. Dálles moito medo presentarse xulgado e acusar cara a cara. Prefiren non pasar por ese transo. Ben porque saben que poden volver ao mesmo lugar ou por desidia. O alto corporativismo que reina nos centros é, sen dúbida, un inconveniente para que instancias superiores recoñezan que as contencións non eran necesarias. Pero se se logra polo menos unha condena o seu efecto é moi alentador.

Quen as sofre?

O perfil máis común é o de xente moza. Os motivos que utiliza a parte denunciada para defender unha contención mecánica son sumamente curiosos. Se un paciente, por exemplo, se queixa a berros e di que desexa fumar un cigarro ou que quere saber do menú, basta iso para que lle fagan o xesto das esposas como aviso… ou que o manden calar con malos modos. En lugar de resolverse de maneira humana, hai situacións que se resolven máis rápido vía contención mecánica ou química.

Que opina sobre ou uso que se fai dá contención mecánica en xeral non sistema de saúde?

Pódese dicir que polo sistema de saúde non pasan os anos, sempre está na mesma idade: na Idade Media. As contencións en xeral son unha desculpa que se aviva con escusas tales como a falta de persoal… ou hai quen defende a súa aplicación polo ben do suxeito que de non estar atado ou fortemente medicado acabaría autolesionándose ou atacaría a terceiros. As secuelas, ademais das propiamente físicas, resultan nunha humillación de quen sofre a contención. Hai humillación á hora de ouriñarse ou facerse de ventre enriba dun, angustia que sentes cando pides que apaguen a luz que che cega a cara… Son escenas dantescas só propias dunha praxe case nazi.

“Pódese dicir que polo sistema de saúde non pasan os anos, sempre está na mesma idade: na Idade Media.”

Hai en marcha unha campaña lanzada por parte de colectivos de pacientes polas cero contencións [https://0contenciones.org/]. Cre que é posíbel?

É moi interesante e totalmente necesaria. Apóioa. Hai que mollarse utilizando estratexias intelixentes que conviden a non mirar para outro lado, tanto se asumes o rol de afectado como o de usuario dos servizos de saúde. A vulneración dos dereitos humanos está a converterse nun habito non desexado e non só sobre o colectivo de saúde mental senón que tamén noutros grupos de usuarios como a terceira idade, onde xa é habitual ver aos nosos maiores atados a un sofá para evitar que marchen da residencia nun momento de desorientación, ou coa escusa de que se van a caer da cadeira de rodas cando lles entre o sono. En definitiva non estou de acordo coa contención como primeira opción pero non só para os meus iguais as persoas con TMG senón que tamén con outros colectivos que, sexa cal for o seu diagnóstico, ven coartada a súa liberdade de movementos.

Como se poden erradicar estas prácticas?

Os cambios de paradigma hai que aplicalo desde a base, desde a formación do persoal que ha de atender aos pacientes. Debe ser unha formación que reúna un protocolo de atención en momentos de crise pode eliminar moitos problemas non desexados. Tamén se podería crear canteiras de empatía en colexios de primaria e secundaria para relacionarse con compañeiros de pupitre que poden sufrir nun momento da súa vida un malestar mental. E que os ‘mass media’ non falen só do malo da enfermidade mental e digan cousas positivas sobre o colectivo, iso pode axudar igualmente a cambiar o imaxinario social.

Ademais das contencións, cales son as outras prácticas do sistema atención de saúde mental que atentan contra os dereitos dás persoas? Cales son as máis graves e cales se están a corrixir e cales non?

Entre as que non se corrixen cito a contención química e a valoración subxectiva da minusvalía. Outros exemplos de faltas graves que non se corrixen son calquera xesto de anulación sensorial do usuario como encerralo nunha habitación con apenas luz, separalo do grupo, facer caso omiso de peticións banais: saír a fumar, ler unha revista… Tamén a escolta por persoal non cualificado contratado polo centro hospitalario, ou a presenza policial uniformada no caso de que se comparta hospitalización con usuarios condenados. E o prezo dos medicamentos cuxo consumo resulta un gasto anual é alarmante.

Hai outras que si se están corrixindo?

Considero grave que non se estea a aplicar a Lei de Dependencia, e téntase corrixir, pero só en época electoral. E parece que se está corrixindo o cambio regular de especialistas. Tamén hai avances nos protocolos de acollida de pacientes diagnosticados de determinadas patoloxías, para acceder a servizos de urxencias ou similares. Existe este tipo de iniciativa pero debe ser a Administración quen por defecto o comunique e envíe ao colectivo, sen a necesidade de que o solicite o usuario ou delegue a súa petición nunha asociación, traballador social ou terapeuta. Pero hai máis cousas que molestan aos doentes…

Cales?

A obriga implícita de asociarse a unha entidade para gozar de servizos sociais, como pode ser o caso de optar a un piso protexido ou participar na selección dun coidador. A nula capacidade de elección do traballador social ou doutro profesional que deba realizar tarefas burocráticas. A ridícula participación en foros que falan da saúde mental. E cero representacións dos afectados na Federación Galega de saúde mental. Limítanse a crear un grupo alleo á xunta directiva denominado Primeira Persoa. O insuficiente número de postos de traballo que desempeñan persoas con algún tipo de patoloxía no mercado laboral e o baixo número de persoas diagnosticadas que traballan nas asociacións que velan pola súa calidade de vida. Ou que as accións de lecer e afíns son elaboradas case sempre por animadores de tempo libre, e son accións que seguramente están cheas de agarimo pero que abortan o talento de moitos usuarios que ven capaces de realizar actividades menos infantís e paternalistas.

“Boto en falta a obxección de conciencia para negarse a accións que vulneran os dereitos humanos. Observo un forte corporativismo que minimiza a liberdade de expresión dos facultativos á hora de testificar ou denunciar vulneracións.”

Entre a comunidade de profesionais da saúde, cal é na súa opinión o grao de responsabilidade e concienciación cos dereitos dos pacientes?

Boto en falta a obxección de conciencia para negarse a accións que vulneran os dereitos humanos. Observo un forte corporativismo que minimiza a liberdade de expresión dos facultativos á hora de testificar ou denunciar vulneracións. O grao de responsabilidade e concienciación cos dereitos dos pacientes da man dos profesionais de saúde é elevado, pois desempeñan un rol que non se limita unicamente a prescribir. As decisións que toman, a potestade que teñen para clasificar enfermidades permítenlles ademais igualmente clasificar ás persoas, etiquetándoas para sempre.

Que se está facendo desde ese colectivo por mellorar neste ámbito?

Eu como afectado podo enumerar varias accións que o citado colectivo está a levar a cabo, pero calquera persoa que non forme parte do círculo de familiares e enfermos, resultaríalle difícil enumerar máis dunha. A verdade é que o que están a facer apenas se percibe pola sociedade, e de percibirse só resulta memorable a denuncia de accións moi graves levadas a cabo centros hospitalarios. No entanto, estou convencido de que están a pór o seu grao de area. O que falla é a súa maneira de comunicarse coa audiencia. A loita pola igualdade non está na lectura dun manifesto, está en levala á práctica. E penso que é precisa unha implicación cidadá a través de diferentes vías onde máis axentes sociais estean involucrados.

Desde a súa experiencia, que atención se lles presta aos dereitos civís no ámbito da saúde mental non sistema público de saúde do Estado?

A atención é francamente mellorábel. As reivindicacións de dereitos humanos e civís cobran máis forza se son demandadas en primeira persoa. O resto, psicólogos, sindicalistas, médicos, psiquiatras, ao meu xuízo, non deben utilizar ao colectivo de maneira interesada. Non é elegante. O exercicio dos dereitos é deficiente, entre outras causas, pola falta de persoal nun centro hospitalario ou pola falta de formación por parte dos corpos de seguridade do Estado. E houbo cambios na lei de dependencia que xeraron unha incerteza que fai perigar a economía doméstica. Este punto apenas se tocou en foros e é algo fundamental para a calidade de vida. A praxe nos centros públicos ou privados só se diferencia nas zonas de confort. Isto é, cun menú máis exquisito, unha habitación individual ou unha zona axardinada mentres dura a reclusión. O resto, as contencións, segue habendo a mesma tentación de aplicación. Segundo os nosos estudos é no sector privado onde máis se aplica a contención química. Talvez por estética…

Que esixencias mínimas de respecto destes dereitos cabería esixir?

Os mecanismos de protección existen pero teñen pouco efecto. A reincidencia é unha constante. É a vía penal a que pode facer tremer os cimentos das malas prácticas que acomete o sistema. Unha sentenza é máis eficaz ca unha reclamación no centro hospitalario, porque aí finaliza nunha carta de desculpa. Accións punitivas xudiciais son as que poden sentar precedentes para mellorar o respecto dos dereitos, porque son alleas aos expedientes sancionadores que puidese declarar o sistema público de saúde, que é parte interesada. O malo que non se reclama porque existe medo.

“Accións punitivas xudiciais son as que poden sentar precedentes para mellorar o respecto dos dereitos, porque son alleas aos expedientes sancionadores que puidese declarar o sistema público de saúde, que é parte interesada.”

Como creativo, que achegas tes feito ou che gustaría facer ao campo dás reivindicacións dos pacientes?

Dentro da saúde mental hai moi pouco de creatividade e moito de traxedia. Basta con teclear “enfermidade mental” na pestana de imaxes de Google para estremecernos. A miña estratexia persoal para reivindicarme afastaríaa de calquera acción incomoda cargada de reproches co obxecto de convidar á xente que pensa doutra maneira e que non participan para non sentirse fóra de lugar. Tamén utilizaría a ironía para convencer a aqueles que pensan que cando falamos nós, os tolos, ímolo a facer de maneira indecorosa, berrando e con malas palabras.

Que é hoxe unha tola, un tolo?

A min non me importa que me chamen tolo. Se me molesta que me chamen “tolo de merda”. Hoxe un tolo é un romántico, unha persoa tan sensible que enferma por pretender encaixar nun mundo cuxo padal social é insubstancial. Todos estamos tolos, non de atar, pero seguro que temos algunha rareza que non está diagnosticada pero talvez mañá as casas farmacéuticas encargásense de medicalizar e, por tanto, clasificarase como enfermidade. Entre todos facemos que a sociedade se volva tola. Hoxe a ansiedade alíviase comprando un móbil de última xeración ou cambiando de zapatos. Consumo logo existo.

O entrevistado

Carlos Mañas

Carlos Mañas

Valencia, 1966. Licenciado en Comunicación e Publicidade. Presidente da ONG Solidarios Anónimos. É autor dunha ducia de ensaios sobre márketing, e tamén de El discreto encanto de la filantropía (2006) e Mi cabeza me hace trampas(2011). Galardoado cos premios Vigués Distinguido en 2015, e Te lo Mereces 2018. Este premio, impulsado desde o programa de RNE Escaleras de la dependencia e que concede a institución social La barandilla, foille concedido polo proxecto “Comunicar sen molestar”, centrado nas mensaxes mediáticas no ámbito da saúde mental.

#SenCadeas

O MGSM pide cambiar de goberno para mellorar a saúde mental na Galiza

“Hoxe, o primeiro problema a resolver para a mellora da saúde mental en Galicia é político, é o goberno do PP de Feijóo. Cómpre cambialo”, afirma o Movemento Galego da Saúde Mental (MGSM) nun comunicado remitido este xoves aos medios no que fai balance dos 11 anos da xestión do goberno popular no eido da saúde mental.

Até chegar a algures

Sobre a necesidade dunha intervención comunitaria para a saúde mental (e II). Un artigo de Manuel Borte. Arredor do traballo, a empresa e a comunidade; os fins do Acompañamento Terapéutico.

O entrevistado

Carlos Mañas

Carlos Mañas

Valencia, 1966. Licenciado en Comunicación e Publicidade. Presidente da ONG Solidarios Anónimos. É autor dunha ducia de ensaios sobre márketing, e tamén de El discreto encanto de la filantropía (2006) e Mi cabeza me hace trampas(2011). Galardoado cos premios Vigués Distinguido en 2015, e Te lo Mereces 2018. Este premio, impulsado desde o programa de RNE Escaleras de la dependencia e que concede a institución social La barandilla, foille concedido polo proxecto “Comunicar sen molestar”, centrado nas mensaxes mediáticas no ámbito da saúde mental.

Outras entrevistas

Deixe um comentário

Deixe um comentário