"Toda a nosa identidade está negada"

Compostela, 3 de xullo.  Luz Fandiño agasalla con bonecos de la ás amigas e amigos máis mozos. O salón da casa de Luz está cheo deles. Hai tamén un retrato de Lenin e un cadro sombrío. O cadro, explica Luz, representa unha rolda da Santa Compaña. “Pero repare nel. Que diría, que son mulleres ou homes? Son mulleres… e repare nas dúas de adiante”. Están encinta. “Ao autor dáballe medo, non lle gustaba e tíñao alí nun recuncho… Eu díxenlle: ‘trae, que a min non me dá medo ningún”. E aí está, no salón, no reino dos porquiños de la rosa: “a morte preñada de vida”, di Luz.

Dicía que cando chegou ao Centro Galego en Bos Aires e viu aquel poema do carro de Cabanillas, tivo como unha revelación e “converteuse no carro”…

Primeiro quixen comprar o libro. Eu ía acompañando a outra rapaza. Íamos á farmacia do centro, que había farmacia, médico… E vimos o libro, e lin o poema e díxenlle: ‘Como me gustaría poder compralo!’ Eu pasei fame de ler. Pasei fame de ler… E a miña amiga sabía tanto de bibliotecas coma min. ‘Por que non entras e preguntas?’. Alá fun con todo o meu castelán e entrei. Falei co señor Luís Ares, o bibliotecario. Luís Ares era de Betanzos. Empezoume a preguntar que de onde era, que se de Santiago, se coñecía a Rosalía… Non, pero a miña nai falaba moito dela. E foime explicando. El en galego e eu no meu castelán para que non notara que era tan burra… Cando me dixo que sendo socia podía ir e ler o que me dera a gana, mirei para todos aqueles libros con ollos de nena larpeira. E así empecei.

Como era aquel home, o bibliotecario?

A min o señor Ares, sentado coas súas gafas, parecíame igualiño ao dun retrato que había pendurado xunto á porta da biblioteca. Eu pensaba que era el. Non era. O do cadro era Castelao. Eses tres anos, do 60 ao 63, eu ía todos os xoves, a tarde que tiña libre. Eu nunca estivera nunha biblioteca e non sabía estar. Luís Ares deume o primeiro libro. A obra de Rosalía. E eu ría, eu choraba, eu falaba… El non me dicía nada, até que un día, cunha delicadeza incríbel, explicoume. Fun collendo confianza e un día boteime a falar en galego con el e confeseille que me encantaría saber escribir en galego. ‘Vostede escriba tal como sinte, que logo xa colleremos o mataburros e corriximos’ Para min foi o mestre que non tiven e o pai que non tiven. Naqueles tres anos, grazas á influencia do señor Ares, eu renacín á nosa cultura, ao noso idioma. Estiven indo permanentemente á biblioteca. Era evadirme da miña realidade. E comecei a escribir. O primeiro que escribín en galego foi unha carta para miña irmá. Relín e rimaba, pero era malo, malo, malo… O señor Ares púidome ter dito: ‘Mire filliña, vese que ten sensibilidade pero a poesía non é para vostede’. Pero non, díxome: ‘Moi ben filla, siga así’. Foi como quen abre unha billa…

Como é que decidiu emigrar a Francia desde a Arxentina?

Miña irmá estaba en Barcelona. Escribiume pedindo que a reclamara e preguntábame canto se ganaba na Arxentina. Resultou que ela gañaba moito máis. Pero enganoume, de tal xeito que pedín cartos prestados a unha amiga e empeñeime para pagala pasaxe da miña irmá. Nunca foi. Enganoume. Nunha carta díxome que ía ir ou ben para Italia ou ben para Francia. E que fora canda ela. Eu quería virme. Sinceramente. Levaba doce anos alá. Non volvera á casa. A miña avoa morrera. Collín un barco e paramos o necesario en Vigo. Non baixei do barco. Pasei por Galiza de camiño para Francia. Para Le Havre. En París estaba a Casa de Galicia, un antro de fascistas. Fun unha vez e non volvín. Facían burla de nós, os galegos. Eu seguira escribindo. Pero o primeiro que me saíu, antes, en Bos Aires, foi a soidade… sen me dar conta, pero era o que eu sufría nese momento. Soedade, por que me apertas a gorxa con esas túas fortes mans,/ por que non me das resollo nin sequera para chorar/ que fea e que triste es miña amiga soidade/ entraches na miña alma e non te podo arrincar/ afrouxa un pouco as cadeas para poder desafogar/ o amarguexo que me causa o terte a ti, soidade. O señor Ares, sempre coidadoso, díxome: ‘Non é que o que tiña escrito non fora bo, pero isto si é poesía’. Aí xa…

“En París sentín o amor á liberdade; á miña liberdade”

De onte sacaba o tempo para escribir?

Eu escribía en calquera sitio. Pero xa na Arxentina, se me viña unha idea, metíame no retrete e alí escribía. Andaba sempre cun lapis e un anaquiño de papel. En París empecei nunha casa, e a verdade é que tiven sorte. Tiña unha biblioteca preciosa e pedinlle permiso a patroa. Eu tiña a habitación arriba. No que eran os faiados, que era onde vivíamos todas as serventas. Eran habitacións pero sen ducha. Eu pedinlle a patroa se podía asearme na ducha polo menos unha vez á semana. Foi ela a que me recomendou o libro de Baudelaire, Les fleurs du mal. Lía en francés e tomeino cunhas ganas tremendas. Aos seis meses de estar alí xa eu contestaba a teléfono, e un día a patroa díxome que as súas amigas felicitábana polo ben que eu contestaba ao teléfono. Ela era conferenciante de monumentos históricos, guía, e cando tiña traballo no centro de París, na Ille, levábame con ela. Mesmo deixaba a louza sen fregar. Esperando. Eu ía como visitante e se non entendía algo, tiña que facerlle un sinal coa cabeza para que ela se explicase con máis detalle. Aprendín, aprendín… e coñecín París. Levoume a Notre Dame, explicábame algunha pintura abstracta cun libro diante. Eu dicíalle: ‘Señora, eu só vexo manchas’ E ela contestaba: ‘E pensas que eu sei o que estou dicindo? Eu fíxome nos trazos, nas cores, só é iso…’

Ten mellores recordos da emigración en Francia que da Arxentina.

Oh, si. Si, claro. Unha é esa; e outra que, economicamente, eu débolle moito a Francia, co meu traballo, claro… Ela, chamábase Danielle, divorciouse e marchou coas fillas para Versalles. Querían que fora con elas, pero eu xa empezara noutras casas, a facer horas. Aluguei unha habitación e alí seguín. Había outras galegas e galegos, si. Moita xente traballando nas casas. Pero non coincidiamos moito. Entón veu o 68, eu xa tiña un televisor pequeniño e escoitaba os debates. Participei como todo o mundo, ou como case todo o mundo en manifestacións. Cando o Primeiro de Maio, cando o 14 de xullo… E tamén cando Franco fixera matar a cinco. Eu sentía que aquela revolución tamén nos favorecía a nós. Pero cando falaba coa nosa xente era algo triste. Dicían o que se dicía aquí, que os franceses eran uns vagos que non querían traballar. E eu explicáballes que o que eles reclamaban tamén nos favorecía… e se me vían mercar un libro, ‘e ti para que queres se total non entendes’. Era ofensivo. Os postos de libros vellos abríronme un mundo, pero aquilo chocaba, mesmo chocaba coa miña propia irmá.

Aquilo de maio en París foi unha revolución?

Eu penso que o era. Era a revolución pola que esperabamos os oprimidos. E tamén para as mulleres. Naqueles debates por televisión falábase de todo, con liberdade. E falouse por primeira vez dos anticonceptivos para mulleres. Abríamos os ollos. Primeiro os estudantes, logo os obreiros, despois máis sectores. A burguesía non, claro. A burguesía estaba escandalizada e a nosa xente, malia que eramos pobres, o que sentía era vergoña porque dicían que nas escolas lles ensinaban ás crianzas a coñecer os seus corpos…

Vostede segue sendo unha revolucionaria?

Revolución é unha palabra moi alta… pero si, son partidaria da revolución. Teño unha idade e maioría das miñas amigas e amigos que acreditan na revolución podían ser as miñas netas ou netos. Penso que a revolución incúmbenos a todas, incluíndo ás que non a entenden… Eu herdei a rebeldía da miña avoa e da miña nai. E podo dicir que nin elas nin eu logramos o que pretendíamos: a xustiza social. E por iso sigo teimando nela.

Cando regresou ao país?

Volvín no 79. En setembro do 79. Vin para aquí, xa tiña este piso, e seguín traballando, claro, que remedio. Mes a mes fora mandando os cartos. Primeiro tiven a miña propia cociña, despois unha cama decente. Eu tiven que durmir en camas moi malas, de todo probei… mesmo en Francia, con aquela señora, que o primeiro inverno durmín co paraugas aberto sobre a cama, porque chovía. O colchón estaba podre. Díxenllo a ela e compraron un colchón novo. Repararon o tellado. Era unha habitación pequeniña, pero para min era un palacio.

Eu pensaba que non ía tardar tanto en ver un país independente.

Que país topou no 79?

Daquela eu pensaba que a revolución ía liberarnos. Pensaba que Galiza ía ser unha nación ceibe. Si, eu tiña un forte sentimento nacionalista aprendido en Bos Aires, grazas ao señor Ares, supoño. Teño un poema… pero é demasiado longo. Recitarei o final. Espertei en ti o anceio da liberación da terra/ dos teus pais, dos teus avós, da terra de todos nós/ e xa non terás sosego desde agora até o fin/ deica ficar no sartego todo por culpa de min./ Se denantes n’abranguemos redimir a nosa terra/ imos pois berra que berra/ sementando rebelións,/ eu a formar escadróns/ ti a cantar cantos de guerra.

Ten un ton épico… como Cabanillas?

Certo. A min encántame Da terra asoballada, que é o mellor da obra de Cabanillas.

Que esperanzas había naquela Compostela dos primeiros oitenta?

Era unha cidade convulsa. Eu tivera a sorte de coñecer antes, cando viña nas vacacións, a Roberto Vidal Bolaño. Para min era como o fillo que non parín. Marina, a miña amiga na Arxentina, era a nai de Laura Ponte, a primeira muller de Roberto. Coincidín con eles e fomos por aldeas que nunca viran teatro. El levou o teatro ás aldeas. Así coñecín o país. Aquilo fíxome medrar moito. Aquel era un país non que había moito por facer… aínda hoxe en día pasa. Cando morreu Franco houbo moitas ilusións. Houbo un rexurdimento da conciencia de país. Eu pensaba que non ía tardar tanto… non sei… en ver un país independente.

É partidaria dunha Galiza independente?

Totalmente, son partidaria dunha Galiza independente porque ocultáronos e seguen a ocultarnos todo o noso: a nosa historia, as nosas rebeldías, a nosa lingua… toda a nosa identidade está negada. Temos que seguir, seguir insistindo en sermos libres porque se non seremos eliminados a base de mentiras e ocultacións. Porque é mentira que os galegos sexamos covardes, ese é un dos insultos co que nos foron cargando no tempo. E as ocultacións continúan: por que non lles ensinan ás nenas e os nenos quen era Castelao, máis aló do debuxante? Por que non lles contan de Rosalía e o que quería dicir cando falaba da xustiza pola man?

Perdeu a esperanza?

Agora, co asunto de Catalunya, eu son optimista. Igual eu non o vexo… por idade, pero a nosa independencia como país ten que chegar. Pero, claro, até lle chaman terrorismo a unha cor. Ao amarelo, non? Cando Franco, era a cor vermella. Nin sequera se lle podían levar flores vermellas aos mortos. Sucedeulle a nai de Luís Pasín. Dicíanlle, señora, como se atreve? E ela: iso pregúntello á natureza. Aquí non houbo transición, esa é unha solemne mentira. Aquí non houbo nin hai democracia. Ao Rei, quen o puxo? Franco. Agora estamos mantendo dúas casas reais coas súas concubinas e concubinos e todo o que se achegue.

Está máis decepcionada co pasado que ilusionada co futuro do país?

Estou decepcionada co que pasou pero ao mesmo tempo estou ilusionada. Estou indo a colexios e universidades, e non é porque me leven a min, vou falar con cativos, con mozas e mozos… sempre levando a esperanza. Xa sei que a dos educadores é unha loita contra vento e marea. Sempre nos están impoñendo. Antes era co castelán, agora co inglés. Non se me esquece o que pasaba na nosa escola. Había unha rapaciña que viña camiñando desde Angrois. E unha mestra que ía para monxa e non sei se era máis mala que fea ou máis fea que mala, e a nena tiña as manciñas todas con sabañóns… Sabe vostede o que son os sabañóns? A mestra tomouna coa nena. Obrigábaa a explicar a lección diante da clase. E a nena falaba en galego e batíalle até que lle rebentaban os sabañóns. Tiña unhas orellas de cartón e poñíallas e despois un cartel que dicía: ‘Yo soy una burra. Yo no sé hablar’. E paseábaa por toda a escola para que se riran dela. Anos despois quixen escribir un poema e saíume este monólogo. Podo?.

Por favor…

Dicíalle o rapaz a avoa: ‘Madriña, eu hoxe non vou á escola. E por que non as ir, rapaz. Porque os rapaces da vila dinme que eu non sei falar. Búrlanse de canto eu digo, chámanme pailoco e aldeán. E non é que eu me avergoñe do noso doce falar, nin de ser desta aldeíña que é o máis fermoso lugar. O que magoa, madriña, cando eu lle vou contestar, sae o maestro e me di que deprenda eu a falar nesa lingua que pra min aínda é peor ca dos cans’. Troúxome, troúxome polémica, eh…  

Que é para vostede a condición de muller neste tempo?

A condición aínda é arrepiante. Temos aí unha explosión que foi en todo Estado e poderíase dicir no mundo… esa explosión contra La Manada. Porque a muller non é un obxecto sexual, non é de ninguén, é dela. Eu antes non era tan feminista, pero as situacións estannos levando a iso. E a Igrexa ten moita culpa. Non hai máis que escoitar a ese que vive como Deus, ao coidado de dúas monxiñas nun apartamento monumental… a Rouco. Que o coiden, pero que cale. Cando se descubriran abusos, dicía que eran aqueles neniños os que provocaban aos cregos. Aínda queren unha muller submisa, unha muller que non pense.

Que é a vellez?

O pracer de envellecer, titúlase un dos meus poemarios. E de verdade que sinto ese pracer. Ten as súas cousas boas. Certa liberdade. Cando nalgunha manifestación me piden o DNI, digo que non o trouxen; pídenme o número, non o lembro, para números estoulle eu, respóndolle… E dígolle aos policías, mire, nos non vimos con armas e esa arma que vostede leva pagámola nós. A verdade é que hai certas consignas que me encanta berrar, como esta: A Policía tortura e asasina!

Que aprendeu da vida?

Da vida aprendo todos os días. A min que me negaron a escola. Eu estou aprendendo todos os días. Temos estes días mesmo uns recitais aí na Calderería que me encantan. Vexo esa xente nova… as inquedanzas, como escriben, como recitan. Sigo aprendendo. E comparto o que aprendín. En París sentín o amor á liberdade; a miña liberdade. Desde o sábado pola tarde até o luns eu non tiña que ir traballar. Iso para min foi… por primeira vez podía facer o que me petara co meu tempo. Pero xa lle digo, eu aprender aprendo todos os días, mesmo da morte, coma nese cadro: a morte vén preñada de vida.