Un pouco de ira
Ignacio Castro Rey
“Todo xoguete ten dereito a romper”. Antonio Porchia
Ao fin un “socialismo” non autoritario, aínda que con rostro vírico. Gran Irmán sen altofalantes, o temor de rabaño obedece en silencio. As liñas no chan dos corredores e as estacións do metro sinalan unhas indicacións de distancia que funcionan suavemente. Naturalmente, como no resto da vida civil, case todo é unha mascarada. A xente leva as máscaras pola rúa, pero despois precisamente quítaas cando sentan xuntos na terraza, a medio metro cada corpo. Non importa. A incerteza, os anuncios de posibles rebrotes son convenientes. Esta sociedade, que non cre en nada nin ten nada afirmativo que ofrecer, atopou un modo xenial de xustificarse, pois ao fin hai un inimigo fixo que podemos afrontar xuntos. China gañará enteiros, pois mostrouse que o capitalismo é unha disciplina, especialmente eficaz.
1
Con todo, quen non fixo o ridículo nestes meses se podía facelo? Non só os gobernos, practicamente todos, e a cúpula da UE. Tamén a Ciencia, sinalada como guía e argumento político nestes tempos de néboa viral, dixo cen cousas distintas durante a mesma semana. O principio de incerteza mostrouse no eixo da sociedade do coñecemento, manténdonos o día enteiro en albas á espera da próxima interpretación. Non só B. Gates e M. Zuckerberg se fixeron aínda máis multimillonarios. Políticos, intelectuais, toda clase de expertos e científicos viralizaron a súa versión dos feitos en artigos e faladoiros. Chegarase tamén a dicir, como se di do cancro: Máis viven de coronavirus que morren del? Ao tempo. Agora mesmo asistimos a outra carreira da ciencia, prestixio e diñeiro incluídos, para ver que empresa e que nación descobre antes a ansiada vacina. Non é estraño que tantos cidadáns, simplemente para sobrevivir, decidisen dosificar ao máximo a información. Unha información que foi parte da pandemia, pois durante días e días (ségueo facendo) atopou un tema fácil e barato para encher páxinas e minutos. De paso, manteñen a alarma social da que viven. Atravesamos, seguimos atravesando unha auténtica pandemia de confusión, alimentada continuamente pola prensa. Tanto no plano médico, coma no psicolóxico e social, tardaremos tempo en saber o que pasamos nos últimos meses. Agora mesmo non é descartable ningunha hipótese. E isto non só pola dificultade persoal, de cada un de nós, para ordenar tantas sensacións contrapostas en días de angustia e peche; non só polas cen transformacións que atravesamos sen querelo nin sabelo. Tamén porque este período foi dunha escandalosa incerteza en case todas as ordes. Sobre as máscaras, a facilidade do contaxio, o número real de mortos, a fiabilidade dos test e o curso mesmo da enfermidade, oímos case de todo no mesmo día.
2
Este virus parámolo unidos? Pois non, é falso. Cada cal, ata para buscar hidroxel e máscaras, tivo que facer como puido, percorrendo ás súas propias redes mergulladas. Como sempre, as amizades foron clave, tamén para forzar unha atención médica que ás veces resultou moi difícil. Menos mal que a sociedade civil, como tantas veces en estados de excepción, funcionou humanamente. O goberno con frecuencia estivo ausente, ocupado na súa imaxe e nunhas diarias roldas de prensa onde non se contesta ningunha pregunta, nin sobre o número de rastrexadores nin sobre os mortos. Mesmo nos casos en que o sanitario e a administración funcionaban, que non foi sempre, poucas veces se destaparon tantas desigualdades persoais, rexionais e locais. Estivemos, seguimos xuntos no medo e a impotencia, ás veces en liviás iniciativas simbólicas (aplaudindo a un persoal sanitario que onte agrediamos), no silencio das máscaras ao facer a compra e diante dunha desesperante televisión. Pouco máis. Mesmo na solidaria España a covid19 foi unha excelente ocasión para que, á beira de xestos de xenerosidade entrañable, se amose un clasismo que nunca chegara a marchar. Fai falta ser moi “intelectual”, político ou xornalista, para decatarse agora de que existen distintas clases de morte e que se recibe un tratamento ou outro en función do poder, as relacións e o diñeiro. O que si descubrimos foi un racismo da idade que xa estaba latente, aínda que aquí non chegue ao nivel euxenésico de Holanda.
3
Tamén a distancia social é unha idea de ricos. Vale para a España baleira e o barrio de Salamanca. Non serve en Orcasitas e moitas outras zonas nacionais onde a xente vive amoreada. Que ninguén quede atrás? Non, a preposición adecuada é debaixo, pois os mortos (ninguén sabe aínda cantos) xacen baixo terra. Na vida e na morte a clase media revelouse outra ficción, igual que o benestar e tantos dos nosos valores. Todo iso serve nos planos da imaxe e o consumo, a opinión e o entretemento, pero non cando a supervivencia está en xogo. Igual que o valor “Europa”, cara ao cal os españois seguimos rendendo obediencia. Nada na vida é medio, nin sequera no autismo elitista da caste política que nos goberna. Non fai falta máis que ver a cara impecable dos dirixentes europeos para saber que xamais sufrirán en cru, tampouco Johnson, aquilo do que din querer salvarnos. Unha vez máis os que prometen sacarnos da crise apenas a viviron nas súas carnes. A verdade é que vendo a parsimonia da cúpula europea nesta traxicomedia real, e de novo o racismo do norte con respecto ao sur, enténdese mellor o Brexit. Non esquezamos que a elite europea é, polo menos en España, o ideal dos poderes nacionais. É normal que Sánchez, igual que outros políticos, nin tomase a molestia de achegarse á morgue do Palacio de Xeo para ver as ringleiras de féretros e cheirar aquel aire hixienizado? A caste de hoxe non ten nada que envexar á caspa de onte. Lembremos que nin renunciaron, neste período de inmobilidade, ás súas dietas de desprazamento. Os dez días de loito con gravata negra non parecen custar moito esforzo.
“Estamos diante dun novo modo de corrupción, que xamais chegará aos tribunais: o márketing da indiferenza estratéxica. É isto precisamente o que fascina aos votantes, aos xornalistas que seguen os nosos líderes, o aire sideral que lles inviste?”
4
Máis que tal ou cal defecto concreto do goberno español, algúns desculpables polo inédito da situación, o máis irritante foi aquí e noutras partes o aire de distancia política que (con honrosas excepcións) coroa os traxes ben cortados da clase dirixente. O aspecto riseiro da loura Ursula von der Leyen é suficiente para comprobar que estamos dirixidos por uns mutantes que saben moi pouco da lei da gravidade. Estamos diante dun novo modo de corrupción, que xamais chegará aos tribunais: o márketing da indiferenza estratéxica. É isto precisamente o que fascina aos votantes, aos xornalistas que seguen os nosos líderes, o aire sideral que lles inviste? Cos seus amplos equipos de asesores traxados e os seus secretarios sempre listos, o enteiro arco parlamentario da clase política, con soldos desorbitados fronte á media nacional, apenas se decatou do sufrimento da rúa. As dificultades pintorescas para contar os mortos en España son tamén resultado desta distancia elitista? Cóntase igual a unha vella, a un vagabundo, a un pobre tipo que morre na casa que a quen tivo a sorte de morrer só, pero asistido e catalogado? É probable que a cifra de mortos sexa o dobre que a mellor das contas. Pouco importa, pois en América e Europa o que conta é a ficción informativa, a imaxe do goberno e a fotografía económica do país. Máis aínda que outras veces, a estatística mostrouse como a disciplina demagóxica por excelencia, a máis política e manipulable.
5
Entendida como xestión, manexando desde arriba datos servidos por terceiros, a política non fixo máis que dar bandazos. E isto despois dunha completa cegueira fronte o que se achegaba lentamente desde China. Como en tantas catástrofes, o progresismo da superestrutura política (á marxe da súa ideoloxía, un progresista o é porque apenas toca a roña do chan) non ten ollos para o que aparece fóra de axenda. Así ocorreu no 11-S e o 11-M, no Katrina e en todos os tsunamis, naturais ou provocados, que custaron miles de mortos. Como hai décadas que vivimos na burbulla dunha sociedade terciaria sen inimigos, que ademais pensou deixar atrás a natureza (a filosofía fixo o que puido nesta dirección suicida), esta invasión pillounos desprevidos. É tal a orgullosa seguridade do benestar que ninguén podía crer, quince días antes, que se desencadease a traxedia. Neste sentido, o coronavirus semella unha vinganza freudiana do real reprimido. Tamén un regreso colérico do pequeno, desa potencia vírica e local que é estruturalmente ignorada polo espectáculo do poder.
6
Vivimos nunha perpetua alarma social, un continuo estado de excepción provocado polo negocio dos medios. Negocio que se nutre da necesidade política de entreter unha gran masa de traballadores consumistas que non deben ver nin sentir a súa crúa realidade. Ao levar décadas neste carrusel, cando por fin chega o lobo ninguén dá creto ao perigo. É máis ou menos a imaxe da orquestra do Titanic, tocando ata case o final, sen que ninguén puidese crer que a catástrofe xa estaba en marcha naquel transatlántico, orgulloso do seu tamaño e potencia. Como seguimos na mesma nave, pilotada polo norte (máis en España que en Italia), aquel xordo presumir séguenos facendo moi vulnerables. Nesta sociedade dos medios, onde a mensaxe é sempre o medo, non hai un fácil termo medio. De maneira que oscilamos entre unha indiferenza pasmada ou unha onda de pánico que paraliza a vida. Pánico que continúa. Os anuncios continuos de posibles rebrotes deben prolongar o estado de excepción tanto como sexa posible, pois favorece aos expertos. Á fin e ao cabo, para os políticos é comodísimo ter a poboación asustada. Con todo, non é certo que o coronavirus viñese para quedar, que haxa que habituarse a cambiar radicalmente de vida. Ás veces os expertos parecen encantados coa idea de aumentar a parálise das poboacións, ao fin a xestión exércese sobre un público cautivo. Como dixo hai poucos días un novo ministro español, sen inmutarse, trátase de “cambiar a vida da xente”. Pois non, grazas. Por múltiples razóns, o virus perderá forza e efectividade. O perigo de vivir seguirá. É a morte, que hai moito tempo veu para quedar. Á vez, é a condición mortal o que fai á vida imparable, forte diante da laia descarada de novos mandaríns.
“Como en tantas catástrofes, o progresismo da superestrutura política (á marxe da súa ideoloxía, un progresista o é porque apenas toca a roña do chan) non ten ollos para o que aparece fóra de axenda.”
7
Teoricamente, unha experiencia así obríganos a encarar a morte nunha sociedade americanizada na que non estar feliz e riseira, xa non digamos morrer, é un xesto de mal gusto. Mellorará a nosa relación coa morte este acontecemento? Sería o desexable. Pero hai que lembrar que se poñerán todos os obstáculos para que iso non ocorra. De feito, estes meses habituáronnos a unha morte secreta e vergonzante, cuberta por un escurantismo maior aínda que o anterior. A incineración sen testemuñas é a morte ideal, pois nin queda rastro do cadáver. De feito, por un pequeno erro podes recibir igual as cinzas da túa avoíña que calquera outras, hixiénicas e aromatizadas. Igual que ocorre co fondo sombrío das vidas, día a día máis hermético, facemos da morte algo cada vez máis clandestino. Dáse o paradoxo, con todo, de que os afortunados morreron asistidos, pero sós e numerados. Mentres que os outros morreron sen estatística, aínda que na casa e acompañados. Nun caso e noutro, se xa a morte era tabú na nosa sociedade, agora duplicouse o biombo de hixiénico cristal que nos separa da pantasma.
8
A nova normalidade é a gran solución final. Aínda que a paixón polo novo xa é vella, pois hai tempo que vivimos da renovación perpetua. Ademais, levamos décadas normalizándonos máis e máis, outra vez a imitación do norte, de aí o noso aire un pouco marciano. A nova normalidade é máis do mesmo: máis tecnoloxía, máis expertos, máis obediencia e prudencia cidadá. Máis desarmamento persoal do individuo, a imitación de Suíza, Alemaña ou EUA. Distanciamento social? Claro, hai que parecerse máis ao puritanismo que nos sodomiza. Aínda máis, nunha masiva obediencia condutista, aínda que agora avalada pola medicina democrática. Neste socialismo sen concesións do Estado-mercado, a Saúde é unha figura clave para alcanzar a seguridade. A saúde é hoxe a alma do corpo. Como di Byung-Chul Han, a terapia ocupou o lugar da teoloxía. Información, consumo, actualidade. É a época da interdependencia, di calquera político con aspiracións globais. Levamos anos vivindo do contaxio masivo, que ultimamente se personalizou. Agora trátase de facer do contaxio malo, maléfico (o cancro, a depresión, o coronavirus), algo tamén crónico. Cronificar o medo: canto máis asustado e inválido, máis flexible é o cidadán. O benestar tamén significa que só no fondo dos seus vicios privados alguén poida ser realmente distinto. En primeiro plano só queremos diferenzas comercializables
9
Dixitalización, ecoloxía, vida sa. Distancia social e teletraballo. Cita previa ata para vivir, xa non digamos follar. Pronto Tinder quedará curto e haberá protocolos de consentimento ata para falar coa túa propia nai. Para ben e para mal, moitos esqueceremos pronto este trauma. Houellebecq, que nas súas últimas novelas converteu a apocalipse nun negocio masivo, ten posiblemente razón neste punto. O malo esquécese pronto, di o refrán. E en certo xeito así debe ser. A xente debe volver canto antes a facer a súa vida, hoxe dificultada por todas partes. Lembraremos o nome de quen falaba connosco desde o outro lado da rúa? Sen dúbida, sería desexable que a sociedade sacase destes meses una certa lección de humanismo, pero é dubidoso que isto poida ocorrer nunha “sociedade do coñecemento” que, en realidade, é unha sociedade de auto-vixilancia. Fronte a ela, quen queira ser libre terá que redobrar as súas armas, pois o Amo de hoxe non ten rostro: o seu poder baséase no consenso de rabaño e o medo para rompelo, a quedar atrás. Por baixo as cousas son moi distintas. Igual que outrora, quen queira sobrevivir haberá de limitar o seu pacifismo cívico, sen entregarse como gando ao mandato estatal. É un pouco preocupante que a progresía imparta neste punto consellos de mansedumbre bovina.
“A nova normalidade é máis do mesmo: máis tecnoloxía, máis expertos, máis obediencia e prudencia cidadá. Máis desarmamento persoal do individuo…”
10
Como por arte de encantamento, parte da axenda política de vangarda (as cuestións de xénero, os malos tratos animais, a penúltima minoría-sexual-aínda-non-recoñecida) desapareceu nestes meses de supervivencia. O común volveu un tempo, borrando a nosa histeria minoritaria e as identificacións que nos separan. Muller ou home, de esquerda ou dereita, a enfermidade e a morte podían tocarlle a calquera, mesmo aos influencer. Produciuse entón o milagre de que, no balcanizado universo global, a existencia común e mortal existiu de novo. É o que Teresa Aranguren chama “identidade de especie”. Durará moito tempo? Non, xa verán como a nova normalidade inclúe outra forma de esvaecer a existencia calquera. Coa súa lúcida crueldade, Agamben comenta: millóns de cidadáns, para integrarse, aceptarán sentirse apestados. Noutro sentido xa o eran, di o filósofo, pois estaban contaminados ata o tuétano pola sociodependencia que se realimenta do medo. O resultado é esta comunicación sen comunidade sobre a que algúns nos alertaron. Rituais de distanciamento, disfrazados baixo un ritual clínico. É a sociedade da corentena, que haberá que normalizar como algo crónico, máis aínda do que era, tamén o medo e a depresión. Sairemos máis fortes? É dubidoso. Talvez só máis “fortes e unidos” na vontade de debilitar a nosa personalidade ao máximo. A pandemia inaugura unha vixilancia interactiva. Hai décadas que, a imitación da Democracia máis grande do mundo (o tamaño importa), somos empuxados a deixar atrás canto antes a vida espontánea dos afectos.
“En xeral os pobres, que en España e en Italia viven sen distancia social, tamén parecen os máis preparados para soportar mellor, psíquica e corporalmente, a pandemia. Como saben pouco da chamada sociedade do benestar, seguen tendo armas primarias para afrontar a crueza dos reveses…”
11
Por baixo quedan os pobos, claro. Unha vez máis o enxeño popular, desde o último empregado ata algún empresario, foi clave para que o desastre non fose completo. A xente que nos quitou as castañas do lume, o persoal médico e un amplo abano de traballadores, saben afortunadamente moi pouco das chamadas perspectivas de xénero, a posverdade e a deconstrución. Canto máis progresista e político é o humano, canto máis “experto” e empoderado, menos conciencia ten do mal. Tamén menos ollos, oídos e mans para axudar, para a coraxe e a xenerosidade que se necesitan para afrontar o perigo e apoiar. É posible que os vagabundos sexan quen mellor levasen esta lenta hecatombe. Quizais apenas se decataron. Cando gardaban a “distancia social” facíano compartindo a morro a mesma botella de cervexa. En xeral os pobres, que en España e en Italia viven sen distancia social, tamén parecen os máis preparados para soportar mellor, psíquica e corporalmente, a pandemia. Como saben pouco da chamada sociedade do benestar, seguen tendo armas primarias para afrontar a crueza dos reveses, mentres ignoran a información e a política. Talvez isto compense que os hospitais non os atendan facilmente. Pola mesma razón, é posible que en Colombia ou México a gran maioría afastada das elites vaia sufrir menos angustia que en España ou Italia. E a angustia baixa as defensas. Hai razóns mesmo para pensar que a desproporción psicolóxica desta pandemia débese a que por fin nos tocou a nós, en definitiva unha estirpe hipocondríaca, apoltronada na relixión da seguridade. É posible que en Perú, en Marrocos ou en Gaza, onde a vida é máis real e máis difícil (alí as vidas valen menos, di o noso racismo democrático), se tomen isto cunha menor histeria e un grao máis alto de empatía comunitaria.
Madrid, xuño de 2020.
O autor
Ignacio Castro Rey
Santiago de Compostela, 1952. Filósofo, escritor e crítico de cine e arte. É autor, entre outros, dos ensaios Sociedad y Barbarie (2012), Ética del desorden (2017) e Mil días en la montaña (2019).