Walser, o paseante

Fixo 62 anos o pasado 25 de decembro que un par de rapaces fillos de campesiños baixaron, nas súas zorras, até un descampado totalmente nevado porque observaran un vulto tendido sobre a branca saba que tapaba o prado: era o corpo sen vida de Robert Walser (Biel, Suíza, 15 de abril 1878-Heriseau, 25 decembro 1956). Como de costume, o escritor saíra do manicomio no que estaba recluído para dar o seu habitual paseo dominical. Foi o último da súa vida.

Non tivo na súa época Walser o recoñecemento do que o facía merecedor a quincena de libros que nos deixou escritos, e dos cales a editorial Siruela editou en castelán Jakob Von Gunten, El paseo, La rosa, Los hermanos Tanner, El ayudante, os dous volumes de Escrito a lápiz: Microgramas I (1924-25) e Microgramas II (1926-27) e tamén Paseos con Robert Walser, de Carl Seelig, titor, benfeitor e único amigo do poeta suízo no último tramo da súa existencia. Pre-textos, pola súa banda, editou o magnífico Los cuadernos de Fritz Kocher, e Icaria, Poemas, Blancanieves.

Logo de acabar os seus estudos de formación e de cumprir coas súas obrigas militares, Walser desempeñou varios traballos, pero ao pouco tempo abandonábaos. Viviu unha longa tempada en Berlín co seu irmán Carl, que era pintor. Mais axiña regresou a Suíza, onde atravesou unha etapa moi convulsa, marcada polo excesivo consumo de alcol, motivo polo cal sufriu reiterados episodios alucinatorios, terrores nocturnos e terribles ataques de ansiedade. Todo isto, levouno en 1929 a Waldau, clínica psiquiátrica de Berna. En 1933, á idade de cincuenta e cinco anos, internárono no manicomio de Herisau, nas proximidades de onde foi atopado sen vida.

É difícil escribir sobre un home que se resignou a pasar trinta e tres anos encerrado nun manicomio, de costas ao mundo. Pero aínda que a súa íntima vocación fose pasar desapercibido, perdido nas catacumbas da indiferenza, a súa escrita non lle permitiu coroar a súa obra magna: a máis absoluta invisibilidade. Talvez por isto, Walser pertence a esa estirpe de escritores coñecida máis pola celebridade dos seus admiradores que pola relación coa súa produción literaria. Encomiado por Musil, Berhard e Benjamin, apreciado por Kafka e Canetti, nos últimos tempos parece andar na boca de case todos. Entre nós, grazas ao entusiasmo de Vila-Matas, un comprometido walseriano que ten lembrado que foi o barcelonés Luis Izquierdo quen o introduciu en España hai uns vinte e cinco anos. Para Izquierdo, o escritor suízo é un corredor de fondo que a punto de acadar a cobizada meta “detense sorprendido, mira a mestres e condiscípulos e abandona”.

Nun dos numerosos paseos con Carl Seelig, Walser expúxolle ao seu benfeitor e amigo a seguinte pregunta: acaso un escritor de éxito non é, á súa maneira, un asasino? Segundo conta Vila-Matas, anos máis tarde, Elias Canetti, admirador da obra do helvético e que talvez ignoraba as palabras deste sobre a relación éxito-asasinato, acabou recoñecendo que, en efecto, os escritores de éxito terminan por asasinar os verdadeiros escritores, aqueles que foron máis puros ca eles e aos que dificilmente poden aturar ao seu lado, aínda que iso si están dispostos a veneralos cando están recluídos nun manicomio.

Walser nin sequera desexaba iso. Só quería desaparecer. Cervexa no crepúsculo. Camiñadas, prados, bosques, cigarros… Son estas as pequenas cousas que fan feliz a un Walser a quen Seelig visita ao modo do protagonista de El ayudante e, de paso, xornada a xornada, vai recollendo un valioso material que aparece plasmado ou reflectido en Paseos con Robert Walser (Siruela, 2000).

Como son as criaturas que poboan os relatos de Walser? Pensemos, por exemplo, no personaxe de Jacob Von Gunten. O adolescente homónimo desta novela publicada no 1909 congratúlase de “non poder descubrir nada digno de consideración ou estima á miña persoa…”. Se algunha man ou circunstancia o elevase até as alturas, “onde impera o poder e a influencia”, el mesmo se encargaría de tronzar esas circunstancias para arrebolarse ás “tebras do abaixo e insignificante. Só podo respirar nas rexións inferiores”, confesa.

“Para Luis Izquierdo, o escritor suízo é un corredor de fondo que a punto de acadar a cobizada meta “detense sorprendido, mira a mestres e condiscípulos e abandona”

Así pois, no universo walseriano pululan criaturas nómades, que gustan da vagabundaxe, da fuxida constante das hospedaxes, dos oficios, para camiñar sen unha dirección definida polos barrios pobres das cidades ou polos campos abertos. Dende o seu universo, eses seres calquera observan o mundo con ollos inocentes, como o é a prosa do escritor suízo. As súas criaturas non son heroes nin buscan aventuras nin estar no centro de accións ostentosas. Teñen suficiente con permanecer atentos ás cousas miúdas que os rodean.

Nada é especialmente relevante para un Walser que necesita pasear para poder vivir. Diante da súa ollada desfilan seres marxinais, paseos dominicais, excursións sen propósito, cartas, libros mediocres, animais, bandidos, cafeterías buliciosas, miradas que se cruzan por casualidade, amantes… Aínda que probou a traballar nun banco, deixouno decontado. E é neste punto onde conecta con outra figura mítica da literatura: Bartleby, o protagonista do relato de Herman Melville (Nova York, 1829-1891). Coma este amanuense, Walser tamén preferiría non facelo. A súa actividade máis querida era pasear, pese a estar recluído en Hereisau, onde nunca volveu escribir, e onde lle permitían facer camiñadas polos arredores.

Sendo deste xeito, non semella tan raro situar a Robert Walser nesa constelación de escribintes na que se inscriben non só Bartleby, senón tamén Simon Tanner e o príncipe Minsky (El idiota, de Dostowiesky). Aínda que Giles Deleuze ten cualificado a Bertleby coma unha figura anxelical, non parece ser esa a condición que caracterice as criaturas walserianas, elas non semellan habitar en tal reino, senón máis ben son seres postadánicos, seres estigmatizados co pecado orixinal, por iso, segundo di Giorgio Agamben, están marcados polo seu carácter límbico.

Hai unha foto famosa que recolle o final do último paseo de Robert Walser: sobre un campo nevado vemos o corpo dun home vestido cun traxe negro,coa man esquerda estendida sobre a neve e a dereita pegada ao costado do corpo sen vida. Un pouco máis aló, aparece un sombreiro negro. O home que xace tendido sobre a saba branca é un poeta que veneraba o inverno. Un poeta que morreu coma un neno anhelando un mundo un pouco mellor. Coma nos anhelamos.

Boiro, 23 de xaneiro.