Laura Oso: "Somos unha sociedade multicultural que non se está xestionando como tal"
TEIMA | Os muros migratorios - Capítulo 1
Erik Dobaño | A Coruña | 4 de maio. “A xente móvese cando hai traballo e móvese cando deixa de habelo. Quen quere emigrar, vaino seguir facendo, haxa fronteiras abertas ou non. Atoparán a forma de saltar o muro”, sostén Laura Oso, socióloga experta en migracións que imparte clases na UDC desde 1995, nesta entrevista que inaugura ‘Os muros migratorios’, epígrafe baixo o que iremos agrupando pezas dunha das nosas primeiras TEIMAS.
Por que a socioloxía e por que as migracións desde o punto de vista de xénero?
Cheguei á socioloxía un pouco por ese romanticismo de querer cambiar o mundo, de contribuír ao cambio social. Sempre tiven un interese pola diversidade cultural. Xusto cando comezaba os meus estudos na Complutense, empezou ou interese polas migracións. España empezaba a recibir inmigrantes. Naqueles anos, principios dos noventa, a Madrid chegaban moitas mulleres dominicanas. Fixen un traballo de campo para a materia de Antropoloxía sobre as dominicanas en Aravaca. Viñan dunha zona concreta, do suleste da República Dominicana, traballaban todas no servizo doméstico e reuníanse na praza… a centos, os xoves e domingos que eran os días que libraban. Foi xusto o ano que mataron a Lucrecia Pérez, sucedeu alí mesmo. Neste tempo coincidín con Antonio Izquierdo, o meu director de tese, especializado en migracións e catedrático na Universidade da Coruña. Fun a París e alí elaborei a miña tese sobre mulleres inmigrantes. Lina aquí na Coruña. Comparaba varias nacionalidades de mulleres que emigraban a España para traballar no servizo doméstico: dominicanas, marroquís e filipinas. Xa desde A Coruña, estiven indo e vindo a París porque quería contrastar o que era a inmigración de mulleres a España coa emigración de españolas nos anos sesenta e setenta que traballaron alí como empregadas de fogar e porteiras.
Que buscaba?
Pois tiña a impresión de que España era un destino recente de inmigrantes, pero quizais perdera a conciencia e a historia dun país de emigrantes. Dalgunha forma, aqueles procesos migratorios que viviramos como emigrantes estábanos vivindo hoxe en día as inmigrantes que estaban chegando para traballar nas mesmas ocupacións que nós en Europa nos sesenta e setenta.
E que atopou?
Moitas eran mulleres xa en idade de xubilarse. Foi un traballo que me marcou moito. Non se estudara a emigración feminina. Eran mulleres con historias que permaneceran invisibles. Traballei con moitas galegas.
Anos despois volveu ás migracións de mulleres a Europa. A crise, conta nalgunha das súas últimas publicacións, reactivou aquelas redes de migración.
Si, estou traballando no marco dun proxecto de investigación que financia o Ministerio de Economía. Por agora presentamos traballos de emigrantes en Reino Unido, en Xangai e en París, esta é a miña parte. Interesábanme todos os perfís. Coñecemos o discurso que aparece na maioría dos medios de comunicación e nos foros políticos. Dinnos que a emigración española a partir da crise económica de 2008 é unha emigración de mozas e mozos cualificados, no traballo de campo atopei varios perfís. Si, están os cualificados que atopan emprego na súa especialización. Pero tamén hai xente cun nivel de estudos medio alto en empregos non cualificados, fano como estratexia temporal para integrarse, coñecer o idioma e poder dar o paso… por certo, entrevistei a varios xornalistas que viviran este proceso. O que máis me sorprendeu foi atopar o terceiro dos perfís. Puxen un anuncio nas redes sociais e contactoume unha moza que me deu unha dirección nun barrio alto de París. Era un piso espectacular. Deseguido me advertiu: ‘Eu traballo aquí como empregada de fogar’. Contoume a súa historia. Viña dunha vila de Valencia… volvín atoparme coa rede que se formou nesa zona nos sesenta e setenta. Volvín escoitar a mesma historia que escoitara máis de dez anos atrás.
Dinnos que a emigración española a partir da crise económica de 2008 é unha emigración de mozas e mozos cualificados e non é toda a realidade. Non só elas e eles.
Como se reactivou esa rede?
É o que chamamos unha cadea migratoria. Son redes de familiares e veciñas que están chamando a novas mulleres que, nun contexto de crise en España, buscan unha saída a outro país. Van aos nichos laborais que cubriran as españolas nos anos sesenta, a portería e o servizo doméstico, e que logo abandonaron e foron cubrindo outras nacionalidades. Eses nichos volven ser cubertos por españolas. Entrevistei empregadas de fogar, coidadoras de nenos e volvín ás porterías… Aquela emigración parouse. As fillas e fillos daquelas emigrantes tiñan un nivel de estudos máis alto e saíran das porterías. Habían ter, a maioría, traxectorias de mobilidade social ascendente. Agora volven as sobriñas ou coñecidas… pasa en vilas concretas, como Oliva, en Valencia. Mulleres que se xubilan, saben que unha veciña súa de aquí ten unha filla que está no paro… Tamén hai homes nas porterías, e outros máis novos que están indo á construción ou a empresas de limpeza. Lembro o caso dun galego que a raíz da crise emigrou para traballar na empresa de limpeza dos seus tíos, que emigraran nos setenta. En Galiza, en concreto, hai zonas como a Costa do Morte onde a rede tamén segue funcionando. Non ma atopei en París… pero si que a atopamos en Suíza, por exemplo.
Tamén se reactivou esa rede?
En realidade nunca chegara a deterse. Os fluxos foron continuos cara a Suíza. Poida que baixasen a partir dos oitenta, pero coa crise volveuse a activar de xeito moito máis forte. E non son traballadores cualificados. Son xente nova que está indo traballar nos mesmos segmentos que o fixeran aquelas xeracións dos sesenta e setenta. Malia a que agora teñen un nivel de estudos máis alto. E mesmo non tan novos, atopamos xente de máis de corenta que está emigrando.
Que descubriron respecto de as estratexias dos inmigrantes en España desde a crise? Tamén se van?
Podo falar dos países nos que estamos traballando. No caso dos chineses, temos a españois que marcharon alá. Moitos son descendentes de chineses, nacidos aquí, con nacionalidade española, e que coa crise económica vanse. Montan os seus negocios alá, por exemplo, bares de tapas… É moi interesante. É un proceso de idas e voltas en función de como estea o contexto económico para aproveitar as oportunidades en cada lugar. En Francia atopámonos con casos de re-emigrantes. É o caso dos marroquís. Ata xente con nacionalidade española, de familias provenientes de Marrocos, que emprenden unha nova emigración. Aquí tamén funcionan as redes transnacionais, por suposto moi densa no caso dos marroquís en Francia. Onde vas si te tes que ir? Pois a algún sitio onde coñeces a alguén, non?… Salvo o caso de Reino Unido. Digamos que é o exemplo de migrantes que non sabe a onde ir. Van sen redes, un pouco á aventura.
É máis fácil a emigración hoxe que fai corenta anos?
Si, éo.
Que diferenzas aprecia entre aquelas emigrantes en París e as que hoxe volven ocupar eses traballos?
A primeira, a cuestión da nacionalidade. Hoxe non teñen dificultades para a regularización xurídica porque temos un pasaporte comunitario. Polo menos, en Francia. Despois hai outra diferenza importante, que é o coñecemento que hoxe teñen as novas inmigrantes do que se van encontrar, empezando polo idioma e polo nivel de estudos. Tamén aquela rede que se creou outrora, por exemplo a Federación de Asociacións de Españois en Francia, dá moito apoio. Nos anos sesenta a situación de partida era outra e a diferenza cultural era bestial. Recordo unha muller que me contou a primeira vez que viu unha aspiradora, era como un burro que ía camiñando pola casa, dicía. Aínda que só sexa por Internet, mesmo pola densidade das redes de inmigrantes que se crean a través de Internet, a emigración de hoxe é outra.
Como viviron a experiencia da emigración daquela e como se vive hoxe?
A emigración nos anos sesenta tiña detrás unha historia moi triste. Viviu o proceso como algo moi negativo. Víano como unha emigración temporal, un proxecto de aforro e retorno. Sempre tiveron a idea do regreso moi presente, e iso fixo que non despregasen estratexias de integración social ou de mellora profesional. Vivían en condicións difíciles. E iso durante anos, non porque non tivesen recursos. Os aforros investíronos aquí. Dinche, ‘a miña idea era volver, volver… só gozaba da casa no pobo e do coche en vacacións, ao final vou volver só para morrer’. Esa emigración xa non a atopas hoxe. En París por exemplo, tes emigrantes que xa coñecían o idioma ou a cidade antes de emigrar, que seguen tendo esa idea de retorno, que asumen que a súa non é unha emigración elixida, que foron expulsados e teñen certa xenreira, pero digamos que viven a vida alí e non están obsesionados co aforro, relaciónanse… o tempo que teñan que estar, estarán ‘é o que me tocou’, din, pero non teñen unha relación tan dura con aquilo.
“A emigración nos anos sesenta viviu o proceso como algo moi negativo. Víano como unha emigración temporal, un proxecto de aforro e retorno. Sempre tiveron a idea do regreso moi presente, e iso fixo que non despregasen estratexias de integración social ou de mellora profesional.”
Volvemos normalizar a emigración como forma de vida?
Hoxe non ves que sexa un proxecto de emigración e retorno tan marcado. Non son vidas tan austeras como aquelas. Nin sequera a emigración latina aquí é así, outras poida que si. A española daqueles anos fora unha emigración moi dura, e moi instrumentalizada polo franquismo. O desarrollismo español dos sesenta e setenta sustentouse nas remesas dos emigrantes e no turismo. Aquela xente que tiña todo investido aquí chegou á xubilación e topouse con que alí onde traballara toda a súa vida non tiña nada… Hoxe os españois que están fóra, a maioría, non mandan remesas. Viven as súas vidas alí como a que vives ti aquí.
Aquela emigración trouxo remesas e tamén capital social. Será distinta a actual?
Pois aínda é pronto para sabelo. Debería telo, son xente que fala idiomas, que viviu fora… pero nun mundo globalizado quizá ese envío do que chamamos remesas sociais non vaia a ser tan forte como o foi noutras migracións anteriores. Penso n a primeira emigración galega a América, en todo o que lograron facer aquí os indianos. Daquela si que houbo uns investimentos colectivos, eles si conseguiron que a riqueza que adquiriran tivese un impacto na sociedade de orixe. Hoxe, aquí mesmo, podemos observalo no caso dos senegaleses. Teñen un interese claro en producir melloras na colectividade de orixe. Na miña opinión, a nova emigración española baséase en proxectos individuais ou do núcleo familiar máis reducido, o da parella e os fillos.
Coa crise mudaron as estratexias migratorias e os fluxos, pero cambiaron tamén as políticas dos estados?
Desde a crise favorécese máis o retorno, tanto no caso de España cos seus inmigrantes como no doutros Estados cos seus nacionais. Ecuador instaurou unha axuda ao retornado. Pero pouco máis… Nosa política de inmigración é unha política basicamente orientada ás necesidades do mercado de traballo. E de aí, en parte, o seu fracaso. Porque no momento que se frea a demanda de man de obra, endurécese a concesión de permisos de traballo e pásase a favorecer o retorno dos inmigrantes aos seus países de orixe. Non se investiu en políticas de integración social, e por iso os problemas máis graves son eses, os derivados da falta de integración social dos inmigrantes. E seguirá habéndoos porque realmente nunca se atendeu ese aspecto, como si se fixo en Francia ou no Reino Unido antes do Brexit. Aínda que hai certo retroceso desde a crise na maioría dos estados europeos.
Logo de tantos anos traballando sobre migracións, que sensación ten cando oe falar dun CIE?
Ese é o outro polo da política de inmigración do Estado: o control de fluxos. E isto sucede en toda Europa, o bloque das fronteiras, a Europa fortaleza. Os CIE son a evidencia do fracaso. É realmente triste…
Hai quen opina que bastantes dos problemas das migracións resolveríanse coa apertura total das fronteiras.
A verdade, non sabería… é un debate que está por resolver. Non sei como se podería chegar a materializar. Pero o ideal sería ese, claro. A xente móvese cando hai traballo e móvese cando deixa de habelo. O mercado de traballo tamén é un determinante. Pero quen quere emigrar, vaino a seguir facendo, haxa fronteiras abertas ou non. Atoparán a forma de saltar o muro.
“A xente móvese cando hai traballo e móvese cando deixa de habelo. Quen quere emigrar, vaino seguir facendo, haxa fronteiras abertas ou non. Atoparán a forma de saltar o muro.”
Tamén parece que as políticas de asilo están fracasando.
É o tema quente. Fíxose moi pouco, é certo. E iso está creando problemas porque hai partidos cun discurso racista que teñen certo éxito nalgúns países. Iso está cuestionando incluso a integración europea, porque algúns estados están cambiando as súas políticas de libre circulación dentro de Europa.
Somos neste menos racistas que noutros estados?
Iso dicían as enquisas, pero non sei como andan ultimamente. En calquera caso, iso non se traslada ás políticas públicas. Dá igual que sexa o PSOE ou o PP, o que se fixo é o que sinalei antes: control do mercado de traballo e control de fluxos. Invariablemente.
En que están traballando no ESOMI?
Pois Antonio Esquerdo e Belén Fernández, agora mesmo, en políticas migratorias. Belén, por exemplo, acaba de sacar un libro comparando as políticas en diferentes comunidades autónomas. Diego López de Lera está traballando a cuestión de fluxos e, xunto a Obdulia Taboadela, a do retorno dos inmigrantes. Esta investigadora tamén está abordando a emigración cualificada. Raquel Martínez estase ocupando do enfoque de xénero e coidados. Antía Pérez tamén está traballando sobre a nova emigración española. Ademais destes tres polos: políticas, fluxos e xénero, tamén se traballou moito no de inmigración e desenvolvemento. E tamén Montserrat Golías atendeu á emigración a Arxentina e Cuba nun estudo sobre as naturalizacións a través da Lei da Memoria Histórica.
Pensando na túa primeira resposta, nesa contribución desde a socioloxía ao cambio social: que política pública sinalarías como urxente en cuestións de inmigración?
Pois unha política de integración social. É urxente, si. Temos a unha segunda xeración de inmigrantes con dificultades de integración. Somos unha sociedade multicultural que non se está xestionando como tal. Non se está xestionando a integración. Fai falta que todas as administracións, tamén os concellos, aposten por estas políticas. Os concellos tamén poden facer moito. Ou na escola, por exemplo… o tema escolar é clave. Estanse facendo cousas, pero debería haber unha política expresa.
A entrevistada
Laura Oso
1969, Madrid. Profesora titular de socioloxía no Departamento de Socioloxía e Ciencias da Comunicación da Universidade da Coruña. Desde 1995 impartindo docencia na UDC. Coordinadora do ESOMI (Equipo de Sociología de la Migraciones Internacionales). Coordinadora do proxecto Movilidades Cruzadas, patrocinado polo Ministerio de Economía, que investiga a emigración española a países europeos e noutras áreas de mundo. Entre as súas publicacións máis recentes están Gender Mobility Strategies, Labour Market in a Context of Economic Crises in Galicia (con Raquel Martínez Buján) para a obra colectiva Galician Migrations: A Case Study of Emerging Super-diversity, coordinada por Renée DePalma e Antía Pérez-Caramés (2018); Interrogating Intersectionalities, Gendering Mobilities, Racializing Transnationalism, coordinada xunto a Ramón Grosfoguel e Anastasia Christou (2017); Migración ecuatoriana, género y desarrollo: de la aproximación economicista a la perspectiva transnacional y relacional, coordinada xunto a Alicia Torres (Flacso, 2017); e ‘¿Nuevas criadas y porteras en París?’ Revista migraciones, n.º 43, 2017.
#migracións
“O fillo do emigrante, diante de calquera volta da vida, móvese”
Naquela época de emigración masiva, conta Montserrat Golías, non só eran as circunstancias económicas as que empurraban á xente a marchar. “Hai moitas historias detrás, historias de enfrontamentos familiares e rupturas, topeime con moitos casos de fillas ou fillos de nais solteiras que non o souberon até que empezaron a tramitar a nacionalización. A emigración levara consigo moitos segredos”, di a socióloga coruñesa, autora dun estudo sobre a emigración galega a Arxentina e a Cuba.
“A Xunta aplica cos inmigrantes políticas destinadas a colectivos en situación de exclusión”
‘Cos inmigrantes hai un problema básico de desigualdade de dereitos’, di Miguel Fernández, un activista que traballa a pé de obra desde hai dúas décadas. O portavoz do Foro Galego da Inmigración advirte que tecido asociativo dos inmigrantes desapareceu, e as formas de axudarse entre eles, mudaron.
“A pregunta non é polas causas das migracións, senón como parar as guerras”
Hai centos de miles de persoas cada día cruzando as fronteiras. O xadrez internacional entre as potencias grandes e as potencias locais está provocando mortes e éxodos en todas partes. Se rematamos coas guerras, rematamos con todo iso, din na mesquita da Coruña.
“Cando un partido pon o foco na inmigración, acaba arrastrando ao resto”
Belén Fernández advirte que a mellor política de inmigración é aumentar o gasto social e dar resposta aos grandes problemas sociais, empezando por un cambio no mercado laboral, e por pactar e garantir as pensións.
CIEs baleiros, un espellismo?
O autor é escéptico a respecto da posibilidade de que os Centros de Internamento de Emigrantes (CIE), que quedaron en desuso durante o estado de alarma pola propia normativa legal que os regula, vaian continuar fechados despois da crise. Mais a oportunidade de terminar con eles presentouse de maneira inesperada.
Outras teimas
O aparato de propaganda dos xigantes eólicos sae a escena
Ecoloxistas exixen en Ourense moratoria para frear as macrogranxas
A fonte-símbolo: o Xurés non quere eólicos
Touro ábrese a un outro futuro