"Noutros lugares a música está nos cancioneiros, pero nós témola viva"

ENTREVISTA | Mercedes Peón

Compartilhar no facebook
Facebook
Compartilhar no twitter
Twitter
Compartilhar no google
Google+
Compartilhar no whatsapp
WhatsApp
Compartilhar no telegram
Telegram
Compartilhar no email
Email
Compartilhar no facebook
Compartilhar no twitter
Compartilhar no google
Compartilhar no whatsapp
Compartilhar no telegram
Compartilhar no email

Erik Dobaño | A Coruña, 21 de setembro. Mercedes Peón senta unha tarde de finais do verán na terraza dun café no centro de Betanzos disposta a falar de todo, pero quitándose importancia. Mercedes é música, artista, comprometida coas causas públicas e cunha idea de país que foi descubrindo a través do oficio. Ese país que canta, baila e adora aos seus músicos. Como ela. “Milladoiro, Carlos Núñez ou Budiño ou Ses… cada unha delas e deles están facendo algo marabilloso, que é, con intención ou sen ela, construíndo país. Con iso me quedo”.

Como ex traballadora da CRTVG, que pensa das denuncias das traballadoras e traballadores dos casos de manipulación informativa na Radio e na Televisión públicas do país?

Penso que os medios de comunicación gobernamentais teñen que ser completamente autónomos. E as subxectividades das persoas que neles traballan deben ter o seu espazo á hora de expresar o que acontece. Calquera xornalista que queira exercer a súa profesión con dignidade precisa diso. Entendo que se hai unha reivindicación tan potente é que o que pasa neses medios é grave.

Como están tratando a TVG e a Radio Galega á cultura do país, en particular á música?

Teño que dicir que eu non teño televisión. Non vexo a televisión. Nin leo xornais. Só dixitais. Vivo na miña burbulla até tal punto que cando me chega algunha desas novas que aparecen nos medios inmediatamente penso que seguro que hai un interese en difundilo alén da propia noticia ou que é mentira ou está manipulada. Pero si teño unha opinión formada desde o comezo da TVG. Eu traballei alí oito anos e topei xente moi orixinal… Nin o capital estaba tan metido, no sentido en que agora todo é mercado e audiencias. A TVG tería que ser sobre todo unha televisión cultural. Nunca un brazo político, tería que ser unha canle para facer política. Desde o punto de vista cultural, só é ocio. E levado a uns lugares que non me interesan… non hai espazos para facer música en directo, tampouco espazos para un diálogo, nin de danza nin de arte en xeral. Si hai fendas marabillosas que están dirixidas coa seriedade e a profesionalidade exquisita como o Diario Cultural da radio galega. Tamén é certo que a radio escóitoa máis. O ZiG-Zag sempre que fago algo están atentas para noticialo ou incluso o magazine das mañáns.

Renunciou á posibilidade da televisión como ferramenta de cultura?

Eu neses oito anos participei nun programa como o Luar que era surrealista… era lúdico e de festa, por suposto, pero de súpeto apareceron unhas mulleres tocando a pandeireta, mulleres que foran omitidas no imaxinario de construción nacional galega e carecían de calquera tipo de capital artístico compositivo… Sen voz. Nun programa lúdico aconteceu iso, e moita xente decatouse de que aquilo existía e que ademais a maior parte da música de creación colectiva que se fixera en microhábitats era esa. Foi unha casualidade marabillosa. Pero non é que renuncie a estar dentro, tampouco sei se sirvo para facer unha curaduría a longo prazo cun coñecemento profundo do medio. Eu tiven a sorte de poder poñer en valor naquel programa algo no que xa levaba traballando dez anos e no que seguín traballando despois de deixar a tele. Ir polas aldeas e iso… teríanseme que dar unha condicións idílicas e por como van as cousas dubido moito que iso aconteza.

“A TVG tería que ser sobre todo unha televisión cultural. Nunca un brazo político, tería que ser unha canle para facer política. Desde o punto de vista cultural, só é ocio”

O que pasa na tele é un síntoma da falta de respecto pola cultura do país desde as institucións propias?

Non sei se é falta de respecto. Máis ben creo que é tratar de levala cultura ao seu rego. Ás persoas que veñen da aldea e si estiveron mergulladas nesa creación colectiva dixéronlles: ‘a túa lingua non vale’, ‘as túas maneiras non valen’… era o non-mundo. E dinlles que teñen que fuxir do vulgar. E o vulgar non deixa de ser o que se crea no mundo pola xente. Non é que pase só en Galiza. Realmente penso que o mellor é que ningún goberno toque a creación colectiva. Para min o importante da aparición das pandeireteiras non é o efecto sobre ningún goberno. Aos gobernos aquilo resultáballes inocuo. Pero para elas e para xente da aldea e das cidades aquilo si foi algo importante… o que sucedeu nesas outras realidades que están fóra do sistema.

Fóra tamén da construción dunha identidade nacional, como apuntabas. Por que?

Na construción romántica do nacionalismo galego non aparecen as pandeireteiras nin as mulleres músicas. Nada. O romanticismo era unha corrente de pensamento moi machista e á procura de liderados.

Pero por exemplo Fraga si tirou diso, da tradición?

Manipulou a identidade a través da gaita. E para outorgarlle a centralidade ao home, ao gaiteiro falocéntrico e militarizado. En ringleiras, eran as banda de gaitas mais multitudinarias e marciais que se viran. A xente sentiuse moi afín e sorprendéronse da maxestuosidade ou poderío dos desfiles de centos delas.. Foi en certa medida unha fantasía de aceptación colectiva. A gaita tamén formou parte da creación colectiva en moitos lugares do país. Pero non as bandas de gaitas. Ten gracia que a primeira banda de Gaitas de Galicia e de todo o Estado foi a formada polas gaiteiras de Ribadeo no 1967, mulleres, músicas, etcétera. Eran unhas modernas, querían tocar calquera música que lles viña pola radio e, se mal non me lembro eran sete gaiteiras, e non pertencían a corpos militares nin tiñan esa actitude. Por tanto fíxate na construción allea a toda realidade. Moitas veces é que non se ve. É fácil identificar a un gaiteiro como músico, as gaiteiras omitidas novamente no imaxinario nacional, e as padeireteiras como algo subalterno. Na transmisión oral da cultura todas estas actitudes do romanticismo non significaron nada… igual alimentaron a fachenda dalgúns gaiteiros. Pero a maioría continuaron tocando por improvisación e non entraron na escrita clásica. Son os estratos do que vale e do que non vale. Dese non-mundo. Por outra banda si afectaron ao imaxinario máis urbano da xeración dos anos 60. Pero iso é outro tema.

A entrevistada

Mercedes Peón

Mercedes Peón

Oza dos Ríos, 1967. No ano 2000 gravou o seu primeiro álbum: Isué, ao que seguiron Ajrú (2004), Sihá (2007) e Sós (2008), cos que foi gañando recoñecemento e presenza nos circuítos internacionais de música etnocontemporánea. O seu último disco é Deixaas, publicado este mesmo ano. No 2008 recibiu o Premio Nacional de Música que outorga a Xunta de Galiza.

Seguen sendo precisas pescudas polas aldeas como a súa para garantir esa transmisión?

Empezarei por definir que é o que se transmite. A tradición é a creación colectiva dun grupo de persoas aquí e agora. É contemporánea. Nós sabemos que a nosa vén da interacción do mundo alleo ao capital, de aí o seu interese en todos os sensos. Se imos a un cancioneiro, lemos unhas melodías que están baseadas nunha transcrición do que alguén escoitou, esa transcrición está regraada e parte duns coñecementos alleos ao que están a escoitar e ver, polo que é moi complexo transmitilo, e seguramente afastado da fonte orixinal xa que eses criterios non poden transmitir toda a esencia da fonte. Daquela, a xente non foi ás aldeas para que a cadea non rompera, porque para estar na tradición habería que ter a vivencia na aldea, convivir, aprender os seus bailes, facer as foliadas, adquirir a súa fala… iso sería achegarse a tradición, e digo achegarse porque non podemos fuxir das nosas construcións e fantasías aceptadas antes deste mergullamento polo que seriamos híbridos. Nós, por moito que vaiamos alí, recompilemos e montemos un grupo folclórico, probabelmente desde un lugar androcéntrico, patriarcal e cunha visión colonialista da aldea, estaremos facendo outra cousa, poderiamos dicir que sería unha performance subxectiva da creación colectiva dun lugar ou dun grupo de xente. Penso no importante que é para as persoas que se achegan a ese non-mundo. Ese mundo fóra do capital, eses excesos desde unha inocencia onde non se construíron aínda certas perversións contemporáneas.

Nalgún sitio tes falado dos aspectos telúricos e salvaxes da música tradicional. De onde vén a música?

De señoras compositoras que tiñan un gran transo, excesos orxiásticos, de música e baile. Neses excesos ían compoñendo melodías… Entre risas, en comunidade ou en soidade, pero sempre para compartir nun momento dado. Ás veces as melodías resultaron tan perfectas que perduraron séculos. Esa perfección é a que conseguía facer que teu corpo vibrara e te puxeras a bailar como unha tola… horas e horas e horas, case todas as semanas… Vén de aí. Vén da interacción dun gaiteiro ou gaiteira coa súa casa e veciños, das xuntanzas en pequenos grupos para bailar e contar contos. Ven de cando ían dunha aldea a outra en manada, ven de cando ían co carro sós ou soas ao monte. Logo aconteceu a revolución das pandeireteiras nos anos 80, houbo persoas de grupos folclóricos que se botaron á aldea a recoller. De aí saíu a luz iso no que insisto tanto porque corre o perigo de se esquecer e ser absorbido novamente por un imaxinario patriarcal.

Que descubriron neses traballos de recolleita?

Galiza estaba chea de concursos de baile, e cando se atoparon as pandeireteiras, eses bailes cuns ritmos incríbeis, con esa perfección de melodías, con esas señoras e eses señores bailando.De súpeto ves algo tan certo, tan auténtico, tan que che pon os pelos crespos… esta xente adaptou nosos bailes á súa sensibilidade; é dicir, os bailes non duran catro minutos, alí a xente baila horas e horas e non cansa… Entón, esa xente e eu mesma montabamos os bailes que duraban dous ou tres minutos, apropiados para a escena, con roupas do século XIX ou do XVIII, xa alleas a súa realidade contemporánea. O resultado foi algo totalmente distinto ao que se vira, e aquilo empezou a ter un auxe… achegouse a bailar toda esa xente que absorbeu esa linguaxe e agora Galiza está chea de seráns por todas partes, ou foliadas. En común todas e todos descubrimos unha linguaxe. Unha linguaxe que permite eses seráns e foliadas. Uns códigos que nos identifican e que nos permitían, sen coñecernos de nada, bailar e cantar con esa linguaxe de comunicación. Neses primeiros momentos de recollidas de campo seguíronse as pautas de Coros e Danzas, transgrediuse certa hexemonía ao bailar pero só desde o liderado masculino. Era o máis doado por como estaban construídas as nosas mentalidades do momento. Malia todo iso, e tamén grazas a todo iso, podiamos estar falando dunhas 3.000 pandeireteiras e unhas 15.000 bailadoras e bailadores urbanas, e gaiteiros, por Ourense sobre todo, pois uns dez mil. Era unha barbaridade de xente. O pouso que tiña aí Galiza. Esa xente actualmente fai quedadas, unhas cen ou cento cincuenta ao ano… podédesvos informar a través da páxina web malmequer. Iso é algo que non ten que ver con subvencións nin con nada. É un movemento lúdico social… E poderiamos dicir que a tradición da aldea está rachada, pero aí houbo algo con estes movementos… aqueles señores e señoras mesturáronse con toda esa xente que recollía, e neste seráns tamén veñen elas… e elas e nós, as que imos a eses seráns, estamos deixando un pouso que vai ser a tradición de agora, mellor dito ou para que se entenda ben, a creación colectiva contemporánea.

“É un movemento lúdico social… E poderiamos dicir que a tradición da aldea está rachada, pero aí houbo algo con estes movementos… E elas e nós, as que imos a eses seráns, estamos deixando un pouso que vai ser a tradición de agora, mellor dito ou para que se entenda ben, a creación colectiva contemporánea”

Está falando dunha tradición urbana?

É unha mestura, e o de aquí e agora, somos todas e todos neses excesos de festa e risas. Esperemos que non o lideren persoas co tema do ego pouco resolto. Nin tampouco subvencións e trapalladas saídas do capital.

Desde cando aprecia esa fortaleza nese movemento?

Tranquilamente desde hai uns dez anos.

Onde podemos situar a Mercedes Peón dentro da música popular do país? Onde nesa liña que pode ir de Milladoiro nos oitenta até Ses na actualidade, pasando polos gaiteiros dos noventa: Carlos Núñez, Budiño…?

Eu non me sitúo, podédelo facer vós, dende fora supoño que hai outra mirada con outros referentes que poden axudar neste caso. Eu son unha compositora que ten una posición que é estar aquí, estar agora… en certos lugares sociopolíticos: actualmente estou nun lugar feminista de quinta xeración, queer… galeguista, ás veces nacionalista, depende se convén ou non convén… é dicir, se lle convén á xente. A nosa cultura está encurralada, e iso hai que tentar mudalo e coa máxima urxencia, a sabendas de que só quedan un dez por cento de cativas e cativos falando en galego. Desde logo onde estou moi afirmada é que a xente se poida realizar na súa cultura. Non teño moito máis que dicir sobre isto, busco nos referentes máis folk e non me atopo, non fago música celta, ou folk, pero non me molesta que me poñan aí. Certamente o Isué penso que foi algo tan novidoso que non se deu co lugar porque aínda non estaba creado, así que imaxínate facendo música partindo de paisaxes sonoras industriais como acontece do Deixaas… Gustaríame pensar que estou presente. Susana Seivane, Uxía Senlle, Guadi Galego, as Leilia, Cristina Pato… etcétera. Non nos podemos esquecer do que se fixo e se está a facer dende lugares moi afastados entre si.

Que achegaron Milladoiro, os gaiteiros, e agora Ses, por exemplo, á música popular galega?

Creo que a época de Milladoiro foi moi bonita. Foi a época da corrente musical do celtismo, e eles fixeron a súa achega. Son xente marabillosa e un gran grupo. Paréceme duro ter que falar de persoas que quero tanto, a xente de Milladoiro, Carlos Núñez, Uxía Senlle, ou Budiño ou Ses… cada unha delas e deles están facendo algo marabilloso, que é, con intención ou sen ela, construíndo país. Con iso me quedo. Podería estar ponderando a Budiño toda a tarde, pero a miña palabra non ten nin debe ter ningún peso no sentido de gustos ou amizade.

É música popular galega?

É música popular no momento que se populariza. Se a xente a canta, é popular. Pero… nunca vai ser tradicional porque a música tradicional tense que crear colectivamente. E esta xente ou son arranxistas, ou grandes artistas, virtuosos como Carlos Núñez, ou tremendos compositores, como Xosé Manuel Budiño. En todo caso, fan uso da música tradicional. Os músicos facemos uso da música tradicional. Iso chámase facer arranxos, pero como podes arranxar algo que é perfecto?

“É música popular no momento que se populariza. Se a xente a canta, é popular. Pero… nunca vai ser tradicional porque a música tradicional tense que crear colectivamente”

Usan o popular, pero non crean…

Espere. Temos un problema co concepto. Popular é algo que o coñece todo o mundo. Unha canción de Bisbal é popular. Xa sei por onde vai. Claro que estes artistas dos que falabamos teñen que ver coa tradición, teñen que ver porque ámana fondamente… pero fan un uso.

Como constrúen país?

Pois porque son músicos e compositores galegos. Cando hai palabra, hai palabra en galego. Por poñer un exemplo: non creo que un escocés que faga pop e cante en escocés en Escocia estea a facer música tradicional escocesa. Para eles é pop. A ver: Carlos Núñez non fai o mesmo que as Raigañas de Cerqueda. As Raigañas de Cerqueda é o único caso de grupo de pandeireteiras actual que non veñen do ciclo do ano, da súa vivencia, porque a xente aprendía na casa a tocar a pandeireta. É o único caso que eu coñeza onde se trata das fillas e das netas das de Cerqueda. Uníronse polo que fora, para que aquelo non se perdera, e mesmo sendo o máis puro das pandeireteiras actuais, aínda así non veñen da tradición. Imaxínese até que punto podemos matizar. Galiza é moi complexa. Noutros lugares a música está nos cancioneiros, pero nós témola viva. Está viva, está aquí e agora!… non podes usurpala, non te podes apropiar dela.

Que uso fai vostede da tradición?

Falando das de Raigaña… no Isué que se fixo tan famoso usei a melodía das de Cerqueda, da punteada, porque era incríbel, pero eu quería fuxir da construción celta e non quería usar bodhran nin violín. Entón, fíxena con gaita e zanfona e collín percusión africana, djembes e darbukas, e as voces superpotentes de rapazas que viñan comigo a clase: Rocío Cancela, Sonia Reborido e máis das que agora mesmo non lembro os apelidos. E adaptamos un baixo eléctrico ao ritmo dunha ribeirana. Usamos a música tradicional, non a arranxamos… o que é perfecto non se arranxa. Useina para crear un mundo sonoro propio e novidoso, máis a novidade é a melodía perfecta creada colectivamente en Cerqueda, a melodía que creei partindo da mesma enerxía, e a instrumentación pensada para que non restara forza a ese transo rítmico para o baile. Leveina a un arranxo modal e totalmente enerxético.

O celta non é tradición, logo foi unha ‘invasión’?

Non, non invadiu, é unha corrente musical. Non fixo nada malo. Eu non quería plasmar a música galega, eu fixen a miña subxectividade. Quería expresarme libremente con eses excesos e esa enerxía… queríalla dar á xente. O celta é unha corrente musical nun momento histórico de Galiza e de Europa.

De onde xorde o teu último disco, ‘Deixaas’?

Despois de viaxar tantísimo, quería estar en contacto cos movementos sociais feministas e coa construción que se fai do folclore; é dicir, do que representa a un pobo, que non é o mesmo que a tradición… e tiña moita curiosidade por mergullarme na industria como espazo sonoro. Vai para seis anos que empecei ir polas fábricas facer gravacións de campos sonoros. Estiven en Citroën. Pero houbo un frechazo con Navantia, que me chamou poderosamente a atención. Primeiro, polos sons, que eran impresionantes. E tamén pola formación política e sindical das persoas que atopei alí, por como falaban do de fóra e polo mimo artesanal co que estaban construíndo. Cheguei a casa e empecei a compoñer pero sen pensar no disco. Pasados catro ou cinco anos reunira moito material e dei coa metáfora, ou digamos o contenedor no que podía convivir todo iso… e era o portaavións que estaban construíndo alí. A novidade foi os contextos que provoquei para compoñelos pero sobre todo na labor de produción, de topar ese fío condutor para editar o disco.

Hai algunha intención de recoller eses sons dun mundo, o da gran industria, que está a desaparecer?

Non. O fundamental é o que dixen antes: esa necesidade de recuperar o contacto co feminismo, de facer crítica de como se constrúe actualmente o folclore, cal é o imaxinario e que se representa, e que pasaba nesa gran industria… pero non quixen facer unha tese.

Actuou moito fóra?

Xa fixen máis de catrocentos festivais internacionais, máis de 1.600 avións… é moito. Moito. Coa xira do Sós e cunha performance que ía en solitario debín facer máis dun cento de actuacións.

Por que ten tanto éxito fóra?

Non o sei. Non sei se é tanto… A crítica internacional trátame moi ben e disque son unha música de referencia na Word music.

Que é o que pensa que transmite fóra?

Igual o que chama a atención son as miñas composicións, igual é que son singulares e non hai nada parecido.

Por onde anda a investigar agora?

Este disco, o Deixaas, vai ter un percorrido moi longo. Mantemos a banda base con Mónica de Nut e Ana García. Estámonos preparando para unha xira o ano que vén que espero que sexa potente. Establecemos unha relación moi chula con voz lírica e voz performática. Aí creo que habería unha investigación interesante. Agora acabo de chegar de Madrid, estou facendo unha obra con Janet Novás, danza e música. Imos facer unha preestrea en Toledo. Acábanme de propoñer facer bandas sonoras para películas de ficcións. Teño dúas propostas. Estouno pensando. Levaríame moitísimo tempo.

“Que fai a policía batendo nesas persoas? O que aconteceu o 1 de outubro foi unha aberración. Non ten sentido que un acto non vinculante sexa reprimido con violencia”

Que pensa do que sucedeu en Catalunya o 1 de outubro do ano pasado e do proceso catalán en xeral?

Parece ser que a Constitución Española non dá lugar a que unha parte de España se independice. Tomemos isto como real. Obviamente non houbo ningunha intención política de chegar a un acordo nun lugar onde hai millóns de persoas descontentas co marco estatal. Pero o máis grave, e o que pon en evidencia certo totalitarismo, foi a represión do que mesmo podería considerarse como un acto artístico-político, votar nun acto que non era vinculante. Que fai a policía batendo nesas persoas? O que aconteceu o 1 de outubro foi unha aberración. Non ten sentido que un acto non vinculante sexa reprimido con violencia. Iso é demencial.
Unha gran parte do pobo catalán quere exercer o dereito a decidir. Se xa tes Estado e se xa tes hexemonía, que fas batendo no resto? Ese nacionalismo con Estado si que é violento. Nun espazo político democrático se alguén queda fóra, é que ese espazo no ten debatido o suficiente… dá igual que sexas un transexual, ca que te cataloguen de non válido porque es oligofrénico, porque falas outra lingua, etcétera.

Para vostede suporía algún problema a independencia de Catalunya?

Non.

Por que o 8-M foi unha sorpresa para tanta xente? Que pasou?

Foi algo moi bonito porque houbo moitas persoas que saíron á rúa sen unha reflexión feminista. O mero feito de que a xente saía á rúa para dicir que isto non pode seguir así, iso crea pouso. Algo empeza a mudar.

Quen debería facer labor pedagóxica con toda esa xente que saíu de xeito instintivo?

A linguaxe nas institucións está cambiando. Á dereita galega cústalle moito e a todas en xeral. Pero a esquerda bebeu das fontes do feminismo. No seu momento, grande parte dos movementos feministas galegos integráronse no BNG, e pode haber algún sector nas Mareas. Aí hai un discurso moi interesante. Hai persoas aí que están tendo moita máis relevancia porque traen un verdadeiro coñecemento, agradécese esa visibilidade, facendo políticas realmente feministas con coñecemento de causa. O feminismo pretende políticas transversais e foxe dos liderados. O feminismo ensina iso.

Están mellor preparadas as mozas e os mozos para entendelo?

Pois non o sei… penso que hai uns mecanismos globais de verificación que lles ensinan outras cousas. Está a construción da virilidade e a construción romántica do amor que é posesiva. Pero si que vexo rapazas e rapaces que saen do paquetiño no que os colocaron e non están de acordo coa catalogación de sexo e de xénero. Non admiten os roles e iso fai máis complexo falar de homes e de mulleres. Iso si que me parece unha revolución. É crear espazos de convivencia nos que as hexemonías xa non contan e importa a convivencia dende o singular.

A entrevistada

Mercedes Peón

Mercedes Peón

Oza dos Ríos, 1967. No ano 2000 gravou o seu primeiro álbum: Isué, ao que seguiron Ajrú (2004), Sihá (2007) e Sós (2008), cos que foi gañando recoñecemento e presenza nos circuítos internacionais de música etnocontemporánea. O seu último disco é Deixaas, publicado este mesmo ano. No 2008 recibiu o Premio Nacional de Música que outorga a Xunta de Galiza.

Outras entrevistas

1 comentário em ““Noutros lugares a música está nos cancioneiros, pero nós témola viva””

  1. Agora resulta que a gaita é heteropatriarcal… Terei que a tirar a minha (e é umha Seivane!). “Eu nom fago música celta” (pero bem que vou aos Interceltas de Lorient e Galiza…). O discurso desta mulher fai agua por todas partes. Menos perfomances epatantes e máis coherencia, Mercedes, que trabalhamos as duas umha tempada e coa boca pequena bem que lhe facias (e ainda fas por máis que vas de outsider) o caldo ao Gayoso, TVG, Voz e máis “destrutores”… Móves-te co vento, rulinha.

Deixe um comentário

1 comentário em ““Noutros lugares a música está nos cancioneiros, pero nós témola viva””

  1. Agora resulta que a gaita é heteropatriarcal… Terei que a tirar a minha (e é umha Seivane!). “Eu nom fago música celta” (pero bem que vou aos Interceltas de Lorient e Galiza…). O discurso desta mulher fai agua por todas partes. Menos perfomances epatantes e máis coherencia, Mercedes, que trabalhamos as duas umha tempada e coa boca pequena bem que lhe facias (e ainda fas por máis que vas de outsider) o caldo ao Gayoso, TVG, Voz e máis “destrutores”… Móves-te co vento, rulinha.

Deixe um comentário