"O feminismo é a punta de diamante dunha insurxencia internacional"

Vitoria Furtado, Mariana Menéndez | Para ‘ZUR, pueblo de voces’ | febreiro de 2020. Mentres ao redor do mundo se prepara a cuarta folga feminista en centos de reunións, actividades e asembleas, escoitar a Silvia Federici resulta inspirador. Nun descanso do seu andar polo mundo compartindo claves e contaxiando forza, Silvia recibiunos na súa casa de Nova Iorque para conversar sobre a actualidade das loitas feministas, as revoltas populares dos últimos meses, as tensións do feminismo coa esquerda e os puntos máis destacados do seu último libro.

Nos últimos anos estiveches viaxando e en permanente contacto con compañeiras e organizacións feministas de América Latina e Europa. Como ves a loita feminista hoxe?

É un momento moi importante, moi particular. Non só en América Latina, aínda que alí vese con máis impacto, é un momento no que se dá o encontro do movemento feminista, con toda a súa diversidade, coas loitas populares, cos movementos sociais que, desde os anos oitenta, creceron en resposta ao axuste estrutural, á política extractivista, ao neoliberalismo. Este encontro xorde dunha situación concreta moi forte, que é que todas estas políticas impactaron sobre todo nas mulleres e na reprodución da vida. Entón as mulleres están en primeiro lugar non só como vítimas da desposesión senón tamén como loitadoras, como protagonistas da resistencia. E ademais de protagonizar a resistencia necesitaron facer contas cos homes dos movementos, das organizacións mixtas. E é aquí que se dá o encontro co feminismo, o achegar do feminismo. Creouse así un feminismo novo, un feminismo que eu creo que é moi poderoso porque ten unha mirada anticapitalista que recoñece toda unha historia de opresión, ten unha mirada descolonizante. É un movemento que, ao fin, abarca todos os aspectos da vida. Non é un movemento que se focaliza no traballo como se entende tradicionalmente, é dicir, vinculado á produción, senón que se preocupa polo campo, polo corpo, polo que pasa na comunidade. E non é soamente oposición, é un movemento que constrúe. Eu creo que esta é a súa gran forza, é o que lle permitiu crecer nestes anos a pesar de que a onda de fascismo, da dereita, segue crecendo. Crece porque está a crear unha infraestrutura nova que nunca se viu nos movementos revolucionarios dominados polos homes: toda esta creatividade, a capacidade de recuperar saberes tradicionais, de crear ligazóns afectivas. Eu creo que é un movemento que ten bases moi fortes, por iso segue sumando a mulleres que chegan de lugares diferentes, como en Arxentina e Uruguai: das organizacións sindicais, da economía solidaria, as compañeiras indíxenas, as campesiñas. Isto é unha forza. O movemento feminista é o que trae as loitas hoxe, en América Latina sen dúbida, pero isto, en forma diferente, está a pasar tamén noutros lugares.

Precisamente, nos últimos meses houbo en América Latina unha serie de levantamentos populares en defensa dunha vida digna. Quizais os casos máis claros son Chile e Ecuador, pero non son os únicos. Como podemos ler estes procesos de loita desde unha perspectiva feminista que poña no centro a reprodución da vida?

Eu creo que é importante unha perspectiva feminista exactamente por iso, porque  enfoca o que é máis fundamental, sexa como obxectivo ou como condición da loita: o cambio da reprodución da vida cotiá, da reprodución social -non soamente da reprodución doméstica- en todos os lugares. Porque reprodución significa traballo doméstico, sexualidade, afectividade, significa tamén medio ambiente, natureza, o campo, a agricultura, a cultura, a educación. O feminismo toca unha gama moi vasta de temáticas vinculadas á reprodución da vida que son o fundamento de calquera cambio social, que son o fundamento de calquera loita. Non pode haber unha loita con éxito sen cambiar estes que son os aspectos máis importantes da vida. Por iso eu creo que nestes levantamentos que se deron en Chile, en Ecuador, a participación das mulleres é moi importante; sobre todo mirando a longo prazo, mirando estes movementos non como unha rebelión momentánea que mañá vai caer, senón como movementos que expresan unha revolta moi profunda, que expresan un dicir ‘xa abonda’ moi fondo con este sistema tan inxusto, tan violento. E pensando a longo prazo a perspectiva e as actividades das mulleres son fundamentais.

“Creouse así un feminismo moi poderoso porque ten unha mirada anticapitalista que recoñece toda unha historia de opresión, ten unha mirada descolonizante”

Estas loitas feministas das que estamos a falar, anticapitalistas ou dun feminismo popular, preocúpanse por unha diversidade de asuntos. Interésanse non só polos problemas das mulleres senón polo conxunto das relacións sociais e coa natureza. No entanto, moitas veces téntase situar as nosas voces de mulleres en loita como sector, coma se só puidésemos falar dos temas das mulleres. En particular este é un conflito coa esquerda. Como valoras a relación entre o feminismo e a esquerda?

Eu creo que isto é fundamental, creo que a esquerda non o quere ver. Os intereses masculinos volven cegos aos homes que proxectan sobre as mulleres o que é a súa propia situación: son eles que representan soamente un sector, un tipo particular de loita. O que me parece importante do movemento feminista é que abriu os ollos e descubriu todo o universo da reprodución da vida. É un movemento que verdadeiramente mira non soamente un sector da vida dos traballadores, un sector do proletariado no capitalismo, senón que mira na súa totalidade. Nos anos setenta, ao comezo, falábase de reprodución como traballo doméstico, pero nas últimas tres décadas vimos que reprodución é todo. É o cultivo, as sementes, o campo, a saúde, a educación, a crianza, a calidade do aire, os armazóns afectivos… A achega do feminismo foi tamén sinalar as desigualdades, porque o capitalismo é produción de escaseza, non produción de prosperidade, é produción de desigualdades. O capitalismo produce non soamente mercadorías senón tamén divisións e xerarquías como a súa propia condición de existencia. Por iso o feminismo dános unha perspectiva máis ampla, que non é sectorial senón que mira a totalidade da vida. Claro que falamos dun feminismo anticapitalista, non un feminismo de Estado creado polas Nacións Unidas e os gobernos para recrutar mulleres para as novas formas de desenvolvemento capitalista. É moi importante clarificar isto porque hoxe tamén hai un feminismo de Estado, un feminismo institucional. Non falamos destes feminismos.

En moitos países están a prepararse, paros, mobilizacións e accións. Cales son os desafíos cara á próxima folga feminista do 8 de marzo e, máis en xeral, para manter aberto este tempo de loita?

Para min o máis importante é sempre o proceso, non a data, senón o proceso de construción. O 8 de marzo é a manifestación do que se fixo, é un momento simbólico moi importante, pero o máis importante é o que se constrúe no proceso de contactar mulleres que, aínda que moitas veces teñen intereses comúns, non se atopan, o proceso de crear novos espazos. Tamén é un momento de profundar no que queremos. Entón, por unha banda, crear en concreto novas formas de organización, novos espazos, porque o espazo é fundamental, ter lugares onde podemos atoparnos. Doutra banda, o programa, o que queremos, porque aínda temos moitas cousas por definir. Por exemplo, aínda se fala moi pouco no feminismo da situación da infancia, que para min é tráxica hoxe, é unha situación de crise moi forte. Necesitamos articular máis o noso programa, sexa en forma de oposición ao que se está facendo, sexa en forma de construción, de comprender o que queremos, que tipo de sociedade e relacións queremos. E, como sempre, o terceiro obxectivo é superar as divisións de todo tipo que aínda existen entre as mulleres: raciais, de diversidade sexual, de idade entre mozas e maiores… Este é un obxectivo moi importante porque as divisións e as xerarquías son o que máis nos debilita e a arma máis potente que teñen para crear novos conflitos, para mostrar que temos intereses diferentes, para facer que as nosas enerxías se dispersen en loitas sectarias entre nós.

“Necesitamos articular máis o noso programa, sexa en forma de oposición ao que se está facendo, sexa en forma de construción, de comprender o que queremos, que tipo de sociedade e relacións queremos”

Xa que o mencionas, como ves as relacións interxeracionais no movemento feminista?

Son optimista, porque viaxei moito e vexo que en España, en Arxentina ou aquí mesmo, en Nova Iorque, ás miñas charlas chegan mulleres novas. Eu teño 77 anos e nas miñas presentacións a maioría, o oitenta por cento son mulleres moi novas, de dezanove, vinte anos. Paréceme que hai un desexo de conectar. Nos anos setenta, nos movementos mixtos dicíase ‘nunca confíes en ninguén que ten máis de trinta anos’. E bo, eu podo entendelo, pero afortunadamente iso non pasa agora co feminismo. Hai un desexo de comprender, de conectarse con persoas maiores. Aínda que hoxe a problemática dos maiores está a tocarse moi superficialmente. Os maiores, e sobre todo as mulleres maiores, viven unha crise moi forte. Moitas delas traballaron toda a súa vida axudando aos homes a vivir e a morrer, e cando elas necesitan axuda porque non poden traballar máis, non teñen recursos porque a maior parte da súa vida pasárona traballando sen ningunha ganancia. Nos Estados Unidos, as mulleres maiores son as que maiormente poboan os refuxios do Estado. Son situacións verdadeiramente tráxicas, sobre todo as de quen non son autosuficientes, que moitas veces viven en condicións terríbeis. Eu creo que isto, como a situación da infancia, non se ten problematizado o suficiente no movemento feminista. Malia que o movemento reúne hoxe a mulleres de varias idades, aínda é unha problemática que debe ser incluída. Porque se falamos de violencia, a miseria económica e afectiva na que viven tantas mulleres maiores é unha forma de violencia.

“Os maiores, e sobre todo as mulleres maiores, viven unha crise moi forte. Moitas delas traballaron toda a súa vida axudando aos homes a vivir e a morrer, e cando elas necesitan axuda porque non poden traballar máis, non teñen recursos porque a maior parte da súa vida pasárona traballando sen ningunha ganancia.”

A loita feminista está a ser moi forte en moitas partes do mundo, pero ao mesmo tempo hai un avance, conservador no mellor dos casos, directamente fascista noutros. Como facemos unha lectura feminista deste proceso?

Se poñemos esta violencia de hoxe no contexto do século vinte, sen irnos ao século dezaseis ou dezasete, podemos ver que o capitalismo, en calquera das súas fases de desenvolvemento recente, foi sempre moi violento: dúas guerras mundiais onde morreron case cincuenta millóns de persoas, a tortura de masas como sistema de dominio en América Latina a partir do sesenta, todas as guerras que tanto gobernos demócratas como republicanos dos Estados Unidos impulsaron… Penso que é importante contextualizar isto para non pensar que é unha novidade, para ver que, sobre todo cando se sente ameazado, asediado, o capitalismo necesita despregar esta violencia. E hoxe o capitalismo sente esa ameaza. En primeiro lugar, porque hai anos que se queixan de que o nivel de ganancia non é suficiente, entón é un capitalismo está en crise. En segundo lugar, porque hai un avance, porque o feminismo é a punta de diamante dunha insurxencia internacional. Son anos e anos de insurxencia continua. Desde a primavera árabe até hoxe, é unha insurxencia que sempre necesita de máis tortura, guerra, cárcere. Entón vexo toda esta violencia como unha resposta que non é unha novidade, senón a resposta usual do capitalismo que sente en crise, que sente que os seus fundamentos están en perigo e enfróntase a movementos internacionais que, sen estar coordinados teñen as mesmas temáticas. Porque de Brasil a Chile, pasando por Ecuador, Líbano, Haití, hai unha resistencia ao empobrecemento, á miseria, á violencia policial e do estado. Non é casual que cando as compañeiras en Chile dixeron ‘o violador es ti’, cunha gran coraxe, porque facer isto en Chile non é o mesmo que facelo noutros países, isto circulou inmediatamente. Esta internacionalización e circulación inmediata das preguntas, obxectivos, consignas, formas de organización, dinos que hai unha insurxencia, un dicir ‘basta!’ que é moi xeral. Penso que os Bolsonaro e todas estas iniciativas da igrexa e económicas son unha resposta. Non se pode impor unha austeridade brutal, unha desposesión brutal por anos e anos, expulsar a millóns de persoas das súas terras, sen organizar un enorme dispositivo de violencia.

Máis alá da periferia da pel

Vén de publicarse ‘Beyond the periphery of the skin’, o teu último libro. Alí contrapós unha noción de corpo tal e como foi pensada polo capitalismo -é dicir, como máquina de traballar e, no caso das mulleres, como máquina de procrear-, co corpo tal e como concibiu a imaxinación radical colectiva, en particular polo feminismo a partir do setenta. Que significa hoxe o corpo como categoría de acción social e política?

Gústame a idea de corpo-territorio porque inmediatamente dános unha imaxe colectiva. Non soamente porque é o primeiro lugar de defensa e conecta o discurso do corpo co discurso da terra, da natureza, senón porque pon o discurso do corpo como unha cuestión colectiva. Entón, o discurso do corpo é sobre quen goberna a quen, sobre quen ten o poder de decidir sobre as nosas vidas. Eu penso que esta é unha das preguntas fundamentais, de fondo na loita. Porque hai un Estado que quere controlar cada minuto, non soamente no traballo. No caso das mulleres, invade o noso corpo, a nosa realidade cotiá, de forma cada vez máis intensa e máis opresiva que no caso dos homes. O problema do aborto é moi exemplar. Entón eu creo que pensar o corpo desde unha mirada feminista hoxe é particularmente crucial para determinar quen ten a posibilidade de decidir sobre a nosa vida. Corpo significa vida, significa reprodución, significa afectividade. Todo rodea a temática do corpo: a comida, o sexo, a crianza, a procreación. Daquela, a loita polo corpo é a loita polos aspectos máis fundamentais da vida. Por iso creo que asombra a tantas mulleres cunha intensidade tan forte, porque aquí decídese quen é o patrón da nosa vida. Somos nós ou é o Estado?

“Soas somos derrotadas. Por iso hai que saír da casa pola loita. Non polo traballo, saír da casa pola loita, saír da casa para xuntarse”

Pero subliñas a reclamación do corpo de xeito colectivo, recuperar a capacidade de decisión colectiva sobre as nosas vidas…

Si, capacidade colectiva, absolutamente. Soas somos derrotadas. Por iso hai que saír da casa pola loita. Non polo traballo, saír da casa pola loita, saír da casa para xuntarse, saír da casa para enfrontarse a todos os problemas que temos soas.

A idea de ir máis aló da periferia da pel ten que ver con postular unha noción expansiva do corpo. Para iso discutes o corpo expansivo concibido por Bajtín, que se expande mediante a apropiación e absorción do que está máis aló del, e propós unha idea igualmente expansiva pero de natureza radicalmente distinta. Falas dunha ‘continuidade máxica’ con outros organismos vivos e dun corpo que reúne o que o capitalismo dividiu. Nese sentido, o corpo sería o punto de partida para pensar a interdependencia?

Non penso nun corpo que quere apropiarse, senón nun corpo que quere conectarse. Non quere comer o mundo, quere conectarse co mundo. A mirada do século dezaseis e dezasete, do Renacemento, non entendía o corpo como algo completamente illado, non era unha illa senón que era aberto. Podía ser afectado pola lúa, polos astros, polo vento. Ese corpo que é expansivo porque non está separado do aire, da auga. E tamén está intimamente conectado co corpo dos outros. A experiencia do amor e do sexo é exemplar, pero non é a única que mostra como continuamente somos afectados e o noso corpo cambia. A tradición do mal de ollo, por exemplo, ten que ver con que os outros te poden facer sufrir, ou te poden facer feliz, cámbiante. Non podemos pensar o corpo como o pensan os capitalistas, como o pensa a ciencia hoxe; é dicir, un corpo que é completamente máquina, que é un agregado de células, e cada célula ten o seu programa, cada xene ten o seu programa, non é algo orgánico. A miña mirada é promover unha visión do corpo que vai exactamente ao contrario da mirada que domina hoxe na ciencia. Cada vez máis, téntase illar o corpo en pequenos anacos, cada un coa súa característica. É unha fragmentación. Penso no fracking, hoxe cando os científicos pensan ao corpo fan unha especie de fracking epistemoxógico que disgrega o corpo. Para min, o corpo débese reconectar cos animais, coa natureza, cos outros. Este é o camiño para a nosa felicidade e saúde corporal. Porque a infelicidade, precisamente, inclúe o pechamento do corpo. Hai un pechamento non soamente da terra, como escribín no Calibán e a Bruxa, senón tamén dos corpos. Cada vez máis fannos sentir que non podemos depender dos outros, que lles hai que ter medo. Este individualismo exasperado, que se acentuou co neoliberalismo, é verdadeiramente miserábel. Fainos morrer, porque é unha vida conceptualizada no nome do medo, do temor, no canto de ver que a relación cos outros é un gran enriquecemento.

O último texto do libro, ‘On Joyful Militancy‘, é especialmente fermoso. Alí opós dúas ideas de militancia: unha militancia alegre, que nos fai sentir ben e conecta cos nosos desexos, fronte unha política e unha militancia tristes.

Para min a militancia triste é unha militancia que non ten futuro, pero existe. Eu creo que a militancia dominada polos homes é unha militancia triste, é unha militancia como traballo alienado, é unha militancia onde se pensa ‘debo ir a outra reunión’ como quen pensa ‘debo ir traballar’. É ese compañeiro que sente a submisión histórica, non lle gusta, non ten entusiasmo, non lle dá nada, pero faio como un deber, como unha obrigación. Isto non é construír outra sociedade. Pódense correr riscos, pero iso é diferente. Ás veces se corren riscos porque facelo dáche algo, cámbiache a vida. Pero cámbiacha agora, non nun futuro, non en vinte anos quizais, agora. Para min isto é construír un mundo novo. Non se trata soamente de dicir ‘non’. A vida múdase na forma como empezamos a relacionarnos diferente con outras persoas e a descubrir cousas de nós mesmas. Porque cambiamos, facendo relacións diferentes cambiamos. E eu creo que a vida é tan triste para a maioría das persoas no mundo que non van agregar outra tristeza, prefiren morrer á noite mirando a televisión en lugar de ir a unha reunión onde todo sexa dor ou aburrimento.

“Cada vez máis fannos sentir que non podemos depender dos outros, que lles hai que ter medo. Este individualismo exasperado, que se acentuou co neoliberalismo, é verdadeiramente miserábel”

O que desde o feminismo estamos a nomear como política do desexo sería un pouco a antítese desta militancia triste…

Exactamente. E é a creatividade, a creatividade da militancia. Eu isto experimenteino fondamente porque acordo a diferenza que vin, en poucos anos, cando as mulleres deixaron os movementos con homes, os movementos mixtos. As mulleres cambiaron así [dá volta as palmas das mans]. Empezaron a falar, a cantar, a crear, a debuxar. Foi como unha explosión de creatividade incrible! Antes facían todo o traballo doméstico das organizacións. Fíxose tanto traballo doméstico nos movementos cos homes! E por fin logo foi moi diferente, volveuse un pracer.

Texto orixinal en español en http://zur.org.uy/content/%E2%80%9Cel-feminismo-es-la-punta-de-diamante-de-una-insurgencia-internacional%E2%80%9D-entrevista-silvia  Autoras: Vitoria Furtado e Mariana Menéndez | Foto do cabeceiro: Vitoria Furtado.