"Os galegos romanizaron aos galegos"

ENTREVISTA | Antonio Rodríguez Colmenero

Compartilhar no facebook
Facebook
Compartilhar no twitter
Twitter
Compartilhar no google
Google+
Compartilhar no whatsapp
WhatsApp
Compartilhar no telegram
Telegram
Compartilhar no email
Email
Compartilhar no facebook
Compartilhar no twitter
Compartilhar no google
Compartilhar no whatsapp
Compartilhar no telegram
Compartilhar no email

Erik Dobaño | Compostela, 21 de maio. Antonio Rodríguez Colmenero é o gran arqueólogo moderno do país. Ten 80 anos, vive en Lugo, onde mantén a súa vinculación coa universidade, e vai cada vez que pode pasar a fin de semana a Lucenza, a aldea de Cualedro onde naceu, “unha gaiola preciosa sen paxaros”, di. Alí, ao pé do Larouco empezou a descubrir as pegadas do pasado e acabou profesando, tamén el, admiración e respecto polo monte sacro. Segue traballando na terra, en Saceda, alí mesmo onde comezou, e no Aquis Querquennis en Bande, cando as augas do encoro das Conchas están baixas, desde hai máis de media de vida. Colmenero, cumprido, forte e loiro, conta que non se pode facer antropoloxía de Galiza pensando en como eran os castrexos nin os suevos e pensa que “o noso” empezou a fraguarse naquel tempo hai dous mil anos cando Roma alcanzou o noroeste e mudou case todo. Non o Larouco, que segue sendo un deus, hoxe demasiado esquecido.

Viu a exposición sobre o tempo dos suevos? Como foi aquel tempo?

Os suevos, comparados coa poboación galaico-romana, son poucos; pero vanse impoñendo a través de conquistas e pactos. O Imperio foise repartindo en zonas que permanecen fieis a Roma e outras que o son a través de acordos de submisión e de autonomía. O que nos interesa dos suevos que ocupan a Gallaecia é como pouco a pouco se foi soldando a convivencia, perdeuse a conciencia do inimigo e se chegou a unha fusión. San Martiño de Dumio foi dalgunha maneira quen converteu aos suevos. Agora elixiuse Ourense para facer esta exposición. Pero non está de todo claro que tivera sido unha capital do reino suevo. As capitais auténticas eran Braga e algo máis tenuemente, Lugo. Gregorio de Tours di que si, que durante algún tempo Ourense… pero san Isidoro, por exemplo, nin o cita. É un bocado arriscado dicir que Ourense foi capital…

A exposición pretende derrubar algúns mitos, como a xenealoxía romántica dos reis suevos…

Non coñezo a fondo a historia dos reis suevos. A exposición paréceme estupenda. Pero restos culturais estritamente xermánicos non temos. Moita da cultura cóllena eles aquí, hai unha simbiose. É dicir, a cultura dos suevos é eminentemente romana, non foron eles que converteron aos galaico romanos; os suevos convertéronse en neo-romanos.

Que lle parece esa reivindicación do Reino suevo de Galiza?

Como obxecto político? Un disparate. Se pensamos en algo así como o pobo galego, temos que saber dúas cousas. En primeiro lugar, que tería as súas orixes na época prerromana, cando as tribos que máis ou menos vivían xuntas, facían unha cultura común. Dalgunha maneira, xa na prehistoria se forxaron moitas cousas da cultura, dos costumes, do modo de vivir, do modo de habitar. Nacións? A civitas, que era unha comarca, podía ser un Estado en si mesma. En segundo lugar, cando chega, Roma organiza. Respecta en moitos casos aquelas divisións. O que crea é unidade de tributación. No noroeste a división en distritos responde ás diferente etnias. O que nace con Roma son dous conceptos xurídicos: Asturica (Astorga) e Gallaecia. A noción de Gallaecia non a crea ninguén máis que Roma. É a partir da organización feita por Augusto, no século I a. C., cando xorde esa unidade, e as linguas das etnias e o latín mestúranse. Esa rexión, desde o Navia até o Atlántico e desde o Cantábrico até o Douro; ten dúas partes, a lucense e a bracarense, divididas polo Miño. Os galaicos consideráronse a partir de Roma unha unidade.

Cal foi a parte da historia que protagonizaron os suevos?

Os suevos toman a capital, Bracara Augusta. No Baixo Imperio, a partir do ano 284, aquela Gallaecia inicial converteuse nunha das grandes provincias romanas, que inclúe Asturias, Cantabria, chega até Numancia, parte de Ávila e Segovia.
Teodosio é galaico, pero da Gallaecia provincia, non da Gallaecia rexión, do ovo, da que ten o idioma. O país orixinario é o país até o Douro, e basta cruzar a fronteira para decatarse de que é o mesmo país.

Teñen que ver os actuais comunais co sistema de propiedade da terra en época castrexa?

Un podería tratar de trazar a liña entre os usos comunais da terra na época castrexa e os actuais comunais, pero… despois daquilo choveu moito. Cos suevos xa houbo outra organización, despois chegaron os musulmáns, e aparentemente, táboa rasa de novo. Veu a Reconquista e os prebostes que traballaron cos Reis nela exixiron pagos, dábanselles terras… rexorde a escravitude e despois os parceiros. Na época castrexa o sistema de posesión era común; cada castro, cada castelo, tiña as súas terras. A medida que se romaniza e se moderniza a agricultura, coas novas sementes… empeza a fraguarse a propiedade privada. En forma de que? De vilas, a orixe das futuras aldeas. Lucenza, de onde eu son, era posiblemente, na época romana, a vila dun señor. Roma transformou todo o sistema de propiedade.

Antonio R. Colmenero, na Real Academia Galega de Belas Artes, na Coruña.

A cultura dos suevos é eminentemente romana, non foron eles que converteron aos galaico romanos; os suevos convertéronse en neo-romanos.

Había diferenzas entre aquelas tribos castrexas?

Pois había diferenzas, claro. O modo de vida era diferente entre os castrexos do litoral e os montañeses. Estes terían tarefas pastorís, e no litoral estaba a pesca. Cando Estrabón fala dos banquetes e do viño, probablemente estea a referirse a zonas máis meridionais, aos lusitanos, onde a cultura do viño chegou antes. Coñeceron o sal e, por exemplo, no castro de Saceda, en Cualedro, topamos estancias destinadas a almacén que estarían cheas de landra doce. O castro estaría rodeado de plantacións de carballo e tamén de aciñeiras, para a landra comestíbel. Eran tamén gandeiros. E, Plinio, fala dos cabalos turcones, das comarcas astures, e dos tieldones, os galaicos. Estes eran resistentes, como os nosos machos… E tamén eran moi veloces e levaron estes cabalos tamén a Roma, ao circo.

Nalgún sitio deixou escrito que gostaban da guerra?

Non eran nin máis nin menos guerreiros, eran pequenos Estados e tiñan infinitas rifas, gando que invade os campos veciños e esas cousas, e tiñan que defenderse. Marchaban como mercenarios aos exércitos de Roma e de Cartago. En Salceda apareceron denarios do século II a. c., moito antes da romanización do noroeste. Cando os homes regresaban despois de anos no exército, pois aquelas pezas non servían como moeda, ou facían xoias ou gardaban aqueles denarios… topamos unha moeda fendida e outra partida pola metade, seguramente para comprobaren que lles pagaran en ouro e posiblemente porque antes os tiveran enganado.

Tamén ten escrito que aquela valentía dos guerreiros mudou en valentía para emigrar?

Non se pode facer antropoloxía desde tan lonxe… a mestura foi constante ao longo da historia. Que temos as nosas peculiaridades como pobo, si. Pero eu diría que iso que poderiamos chamar “o noso” empezou coa división romana.

Xa se sabe cantos castros quedan no país?

Non sei cal é a cifra, pero desde logo son moitos e diferentes. Había grandes castros, castelos que eran as capitais da etnia, outros máis pequenos… Cantos? Os autores galegos do XIX dicían que cinco mil. Non hai un reconto porque aínda hoxe están aparecendo. Hai máis arqueólogos mirando estas cousas, están os inventarios dos concellos… entón van aparecendo. Son ferramentas que non había hai anos. Os máis interesantes seguen sendo os que foron capitais das tribos. Por exemplo na zona do sur de Ourense temos o de Castromao, en Celanova, que foi a capital dos coelernos, e sabemos que houbo un desbordamento cara as ladeiras que deu lugar a un poboado romano tamén grande arredor. En Bande sabemos que estivo a capital dos querquenios. Nos castro das Chas e no de Vilardevós tamén houbo capitais. E como castrexo xenuíno e sen apenas influxo romano, está o da Saceda, cunhas murallas impresionantes, ciclópeas, e un sistema defensivo magnífico.

Cal foi a estratexia de conquista Roma?

Roma tiña dúas opcións. Unha era chegar, conquistar e dicir estes son meus e son tributarios, e pasar todos os anos a cobrar, e a cultura, alá vós; digamos unha ocupación militar que non civiliza. A outra opción, a que elixiu, foi chegar, conquistar, organizar e incorporar. Isto levaba consigo unha transformación. Os castrexos eran unha civilización de montañeses, de núcleos sen conectar, con camiños estreitos. O que Roma achegou ten un valor enorme. A conquista foi todo o turbia que se queira, porque os indíxenas tampouco se deixaban cazar así como así, e traería todos os males que traen as guerras. Pero Roma organiza económica e administrativamente e tamén instrúe. Civiliza. Como se fai a civilización? Pois non polos romanos que viñeron aquí, que sería moi pouca poboación… ou non só por eles. A romanización, o latín, entrara xa a través das milicias romanas nas que participaban como cohortes auxiliares membros das tribus. Os mozos entraban no exército romano, as veces podían estar até vinte e tantos anos, comían, bebían, aprendían latín e regresaban licenciados á patria orixinaria ou cun terreo propio a unha colonia. Os galegos romanizaron aos galegos. Era unha política de Roma. Cando regresaban xa eran diferentes.

Da ruralización extrema que había en Gallaecia íase pasando a urbanización, que non é só levantar cidades senón tamén unilas a través de vías de comunicación.

Outro elemento da romanización foron as vías que vostede tamén ten estudado.

Enseguida Roma se preocupa de construír unha gran calzada que vai desde Braga a Astorga polo sur, e pronto nacerá outra gran cidade que será Aquis Flavis (Chaves), e despois a vía cara a Tui e de alí a Lugo e de Lugo a Astorga. Pero con isto non era suficiente. Quedaba unha área ampla no centro da Gallaecia sen penetrar e por iso Flavio empeza no ano 70 a construción da Vía Nova. Da ruralización extrema que había en Gallaecia íase pasando a urbanización, que non é só levantar cidades senón tamén unilas a través de vías de comunicación.

Que pasou cos castros?

Os castros seguiron habitados. Pero a xente foi vendo as vantaxes, o clima, a auga, de vivir nas zonas baixas. E pouco a pouco foron fundando aldeas e transformando a forma de habitar. Eu, na miña tese, topei nos vales ao sur do Larouco unhas dez ou doce vilas.

Que é o Larouco?

Para min o Larouco é como un deus. E foino. O Larouco foi un deus precisamente na época castrexa. E repare nisto, aí Roma adoptou tamén a relixión dos indíxenas. É dicir, indíxenas romanizados seguiron practicando o culto ao Larouco. O Larouco é un monte singular, é un monte sagrado con tres altares documentados dedicados ao culto: un deles xunto a Xúpiter, outorgándolle a mesma categoría; outro en Curral de Vacas que debuxa a silueta; e outro en Baltar… non hai montaña que teña isto en toda a Península. Temos algo similar no Marao, en Vila Real, ou no Teleno, nas minas da zona de Astorga, pero so teñen un altar. O Larouco ten ademais un santuario en Vilar de Perdices, da época romana pero que vén de antes.

Que sinte cando mira para o Larouco e ve os eólicos ou cando vén o lume?

Realmente os eólicos non son estéticos, pero tampouco danan tanto. Os que as veces protestan polos muíños, se non houbera muíños nin mirarían para o Larouco. O lume xa é outra cousa. Hoxe non sei que interese pode haber, é un problema mental. Non vou dicir novidade ningunha, pero sábese que o gran problema do rural é o despoboamento. As aldeas están preciosas polas noites, todo iluminado, as casas, o pavimento perfecto… pero non hai paseantes. A gaiola está preciosa, pero non hai paxaros. Haberá consecuencias graves se as autoridades non fan nada. Eu penso que hai repoboar determinadas zonas do rural, quizais con menos xente da que houbo, pero veciñas e veciños que realmente poidan vivir nel do seu, non do conto. É un reto urxente. En canto ao Larouco, sería un lugar para que as autoridades dun e doutro lado da raia se fixaran nel para facer un dos grandes itinerarios turísticos do país.

Leva 43 anos investigando no Aquis Querquennis. Que nos ensina ese xacemento?

O Aquis Querquennis é un punto capital da Vía Nova. Foi o campamento no que se instalou a unidade militar romana que levou a cabo a construción da vía. Non toda, pero case. Sabemos que elixiron un lugar a medio camiño entre Braga e algún punto da actual provincia de Ourense. Non sabemos se cara alá, cara Astorga, houbo outro. Asentáronse uns cincocentos homes, a Cohorte Terceira da Lexión VII Gemina. Esta lexión, uns cinco ou seis mil homes, tiñan o seu gran campamento en León. Moi pronto sacaremos un novo estudo sobre as últimas investigacións no xacemento. Acabamos de descubrir que esa mesma cohorte participou de dúas inauguracións nun lapso breve de tempo, e non podía ter rematado as obras en dous sitios tan distantes nun período tan curto. A Cohorte Terceira aparece nuns documentos en referencia á construción dunha vía en Romanía. Sabiamos que fora trasladada a principios do século II en época de Traxano, pero non sabiamos onde. O Aquis Querquennis é o primeiro campamento romano amplamente escavado de toda a Hispania. Temos xa a metade ou un pouquiño máis… despois de 43 anos. É unha pena que as augas cubran aquilo, pasa cada seis ou sete anos, sucede agora mesmo. Pero iso non se pode tocar. Fomos quen de facer o centro de interpretación, parte do museo, ademais das escavacións coa axuda de Unión Fenosa, agora Gas Natural, que reduciu a partida de 40.000 euros a 5.000, e tamén co apoio, entre outras institucións, da Confederación Hidrográfica Miño Sil e da Xunta, que puxo o seu, agora realmente xa non está poñendo. Levamos gastados uns dous millóns de euros.

O entrevistado

Antonio Rodríguez Colmenero

Antonio Rodríguez Colmenero

Lucenza, Cualedro (Ourense), 1936. Profesor Emérito e posteriormente Profesor ad Honorem na Universidade de Santiago de Compostela. Académico numerario da Real Academia Galega de Belas Artes, Correspondente da Real Academia da Historia e director do Grupo Arqueolóxico Larouco. Autor de monografías relacionadas coa arqueoloxía e a historia antiga e de máis de trescentos de artigos sobre estas mesmas materias. Foi director de numerosos proxectos de investigación, entre eles as excavacións arqueolóxicas de Lugo, do campamento romano Aquis Querquennis (Bande), do poboado romano de Santa Marta, do oratorio paleocristiá de Ouvigo, e nas excavacións da Aquae Flaviae (Chaves, Portugal).

Outras entrevistas

O entrevistado

Antonio Rodríguez Colmenero

Antonio Rodríguez Colmenero

Lucenza, Cualedro (Ourense), 1936. Profesor Emérito e posteriormente Profesor ad Honorem na Universidade de Santiago de Compostela. Académico numerario da Real Academia Galega de Belas Artes, Correspondente da Real Academia da Historia e director do Grupo Arqueolóxico Larouco. Autor de monografías relacionadas coa arqueoloxía e a historia antiga e de máis de trescentos de artigos sobre estas mesmas materias. Foi director de numerosos proxectos de investigación, entre eles as excavacións arqueolóxicas de Lugo, do campamento romano Aquis Querquennis (Bande), do poboado romano de Santa Marta, do oratorio paleocristiá de Ouvigo, e nas excavacións da Aquae Flaviae (Chaves, Portugal).

Outras entrevistas

Deixe um comentário

Deixe um comentário