O poder dos ríos para o pobo

Na mesma situación que Enviande e Porto do Inferno –coa concesión rematada– hai cando menos 5 centrais baixo a supervisión da CHMS, e outras 3 (unha delas, a de Castadón, no Loña en Ourense, de abastecemento) baixo a supervisión de Augas de Galiza. Ningún dos dous organismos de xestión das bacías con sede en Galiza indicou na comunicación con adiante.gal se tiñan iniciado os expedientes para a reversión.

Augas de Galicia é responsábel do control do estado dos saltos de Güimil, no Lambre, no concello de Irixoa, cuxa concesión pertence a Gas Natural e que caducou no 2012; de Fervenzas, no Vexo en Coirós, concesión de Eufer caducada no 2010; tamén de Eufer, e caducada no 2016 é a concesión de La Castellana, no Mandeo en Aranga, e a de Fecha, no Tambre en Compostela, caducada en 2017. Augas de Galicia informa con estes datos na súa páxina web, pero non ofrece máis detalles sobre os trámites para a súa reversión ao dominio público e as obrigas de restauración ambiental que a lei define e que deben ser asumidas pola empresa concesionaria unha vez remate o prazo da concesión. O edificio da Central de Fecha, unha obra de 1924, fai parte do catálogo do Plan Nacional de Patrimonio Natural e os barracóns dos traballadores son hoxe un hotel. Tamén caducou a concesión da empresa Hidroeléctrica Lumymey no salto de Portochao, no río Furelos, en Melide.

Pola súa parte, a CHMS remite á información na súa web, onde se indica que as concesións das explotacións do salto do Edo, no río do mesmo nome, en Castro Caldelas, está en “ampliación de plazo”, o mesmo que a de Vilachán, en Oia, que pertence a Hidrotide, Agrupación de Interese Económico, e caducou este ano. Esta última tivo problemas anos atrás coa eliminación de lodos, e mesmo provocou danos no río, pero a CHNS no ofrece máis información sobre as intencións do Estado sobre esta explotación. Desde a Confederación non indican que data de vencemento se lles aplica agora a estas dúas presas.

O silencio das compañías

Das catro grandes explotadoras de enerxía eléctrica no país: Endesa, Iberdrola, Ferroatlántica e Naturgy, só esta última respondeu á solicitude de adiante.gal. Fíxoo cun comentario xenérico ás diferentes cuestións que se lle expuxeron. “Naturgy cuenta actualmente con 26 concesiones en Galicia. Las concesiones se dan en algunos casos por central y en otros casos por varias centrales que se encuentran dentro del mismo aprovechamiento. En su momento, las concesiones se otorgaban con plazos de 75 años generalmente y obviamente algunas están llegando a su fecha de caducidad. El proceso de reversión viene recogido en el RD 849/1986 de 11 de abril, en concreto, en el artículo 89 del Reglamento de Dominio Público Hidráulico (pueden revertir al Estado y por tanto sacarlas a un nuevo concurso, o en algunos casos la Administración puede decidir que se elimine el aprovechamiento, y por tanto obliga al concesionario a eliminar las infraestructuras ubicadas en dominio público hidráulico). En todo caso, debe ser la Administración que decida para cada una de las concesiones hidráulicas“.

De Endesa, que conta cun gabinete de comunicación propio en Galiza, de Iberdrola e Ferroatlántica, con gabinetes en Madrid, non obtivemos resposta algunha. Endesa era a empresa estatal de produción de enerxía que o primeiro goberno de Aznar privatizou como parte do plan ‘Modernización del Sector Público Español’ aprobado no consello de ministros do 28 de xuño de 1996, un mes despois de que Aznar accedera á presidencia. En maio de 2014, Endesa contratou ao ex presidente cun salario de 200.000 euros anuais, 22 veces o SMI fixado para aquel ano e mesmo por riba do salario de Felipe González, outro ex presidente, que anos antes chegara a Gas Natural Fenosa a cambio de 126.000 euros anuais.

As eléctricas que son capaces de contratar ex presidentes para que fagan de lobbistas, extraen suculentos beneficios da centrais (das grandes) que gobernan desde hai décadas a vida dos principais ríos do país (e do resto do Estado). O segmento eléctrico cubre en torno ao 15% da demanda anual de enerxía eléctrica, e faino a un custe relativamente baixo. A maioría das instalacións hai anos que foron amortizadas, pero a enerxía que produce entra na poxa que regula os prezos co prezo máis alto. Os ingresos compensan sobradamente os custes marxinais e os impostos da xeración eléctrica, e as concesións garanten durante períodos ben longos [a lei actual, de 1985 establece o límite en 75 anos]. Pero os sucesivos gobernos son xenerosos. Rodríguez Zapatero ampliou en 2009 a concesión a Gas Natural Fenosa (hoxe Naturgy) do encoro dos Peares até 2059. A empresa completará máis dun século explotando ese salto grazas a unha ampliación sobre o prazo inicial que deixa en papel mollado o límite legal establecido en 1985.

As eléctricas que son capaces de contratar ex presidentes para que fagan de lobbistas, extraen suculentos beneficios da centrais (das grandes) que gobernan desde hai décadas a vida dos principais ríos do país.

Pero Naturgy, a herdeira daquela Unión Fenosa que creara Barrié de la Maza utilizando o seu poder financeiro e o poder das armas de Franco para crear un monopolio a base, entre outras cousas, de espoliar empresas puxantes da competencia, como a de Pepe Miñones, asasinado na Coruña en agosto do 36, xa non é a dona da maior parte da torta da xeración hidroeléctrica do país. Iberdrola, que conta coas concesións de Montefurado, Santo Estevo, San Pedro, As Portas, Chandrexa, Cenza e Cernado, entre outras, xera o 60% da produción hidroeléctrica. E as súas concesión son máis amplas, aínda que isto, os prazos, como xa vimos, non foi nunca un problema para o negocio. Agora, a competencia derivou cara o segmento eólico, mais a primeira produtora de electricidade segue sendo Endesa grazas a central térmica das Pontes.

Actualmente na Galiza a maior parte de encoros e saltos están en mans das grandes empresas eléctricas, con Iberdrola á cabeza (82% das instalacións), seguida por Naturgy (39%) e Endesa (10%). Tamén destaca a presenza de Ferroatlántica S.A. (4%), que posúe en minihidráulicas e grande hidráulicas en Vimianzo, Mazaricos e Dumbría (as instalacións do Xallas e do Ézaro). Sobre o salto do Ézaro hai certo malestar veciñal e político polo seu impacto paisaxístico. O futuro destes encoros que atenden a demanda de Ferroatlántica non dependerá tanto do remate das concesións –no 2061 nos casos de San Uxía, Novo Pindo, Castrelo, A Fervenza e Ponte Olveira; e no 2036, Carantoña–, como do futuro da propia empresa, que continúa botar un pulso coa Administración reclamando maiores privilexios mentres ameaza con despedimentos e deslocalizacións.

Alén destas grandes empresas, no campo das minihidráulicas é posíbel observar unha maior diversificación na titularidade das concesións (Hidrofreixa SL, Miudiña SL, Hidroeléctrica de Lalín, Cortizo, Norvento, Elecdey, Giesta, Cados 99…). Porén, o groso da produción hidroeléctrica provén case exclusivamente das grande hidráulica, xa que as centrais minihidráulicas só supoñen 2,3% da electricidade xerada na Galiza, segundo os últimos datos do INEGA.

A pegada destes sistemas de explotacións e moi intensa en determinadas bacías. No caso da demarcación Galiza-Costa, o 65% da potencia instalada concéntrase nos sistemas río Ulla-ría de Arousa (marxe dereita), con 12 centrais que suman unha potencia de 125 MW, no río Tambre-ría de Muros, con 10 centrais e unha potencia total de 106 MW, e no río Xallas, con só 5 centrais pero 144 MW de potencia. A capacidade do sistema do Ulla equivale a produción anual central termoeléctrica de Meirama (que pertence a Naturgy). A dos sistemas dos Tambre e do Ulla é similar á produción da térmica de Sabón (tamén de Naturgy e que usa principalmente auga do mar). A térmica das Pontes produce anualmente 20 veces máis que toda a potencia instalada nas centrais hidráulicas da demarcación.

No caso da Confederación Hidrográfica Miño – Sil, o seu ámbito territorial competencial comprende a bacía do río Sil e a parte española das bacías dos ríos Miño e Limia, unha superficie total de máis de 17.619 quilómetros cadrados, dos que o 77% corresponde a Galiza, o 22,9 % corresponde a Castela e León e o 0,1% ao Principado de Asturias. A nivel galego, o CH Miño-Sil ten competencias sobre grandes presas (28 na provincia de Ourense, 1 en Pontevedra e 6 en Lugo). Aínda que os seus usos contemplan o abastecemento da poboación, usos industriais, regadío ou navegación, o certo é que o principal fin é á produción hidroeléctrica, asociados a concesións de auga para aproveitamentos en centrais. As máis destas concesións foron outorgadas durante a década dos anos 50 e 60.

A pegada das explotacións hidroeléctricas sobre os grandes ríos desta demarcación é tal magnitude que Pedro Brufao, especialista en dereito ambiental, sostén na entrevista que acompaña a esta información que “o Miño e o Sil desapareceron como ríos”.

Tuño, Deva e as centrais do Bierzo

Nesta demarcación, ademais da proximidade da data de caducidade da central de Cierves sinalada antes, están cerca ás do encoro de Cabo (pertencente a Hidromedia de Galicia) que ten o seu prazo de vencemento no ano 2023. Para 2032 están establecido o remate da concesión do Tuño I, II e III (Aprovechamientos Hidráulicos Gallegos) e do Deva (Minicentrais San Miguel). Un ano despois, en 2033, chegaralle a data á explotación de Ponte Liñares, actualmente en mans de Hidráulica del Loureiro Enorsa. Endesa afronta o vencemento das concesións de Cornatel e Quereño (no Bierzo) no ano 2036. Enel Green Power España quedou coa explotación de Tarrío no do reparto con Gas Natural Fenosa, cuxa concesión remata tamén ese ano. Cortizo Hidroeléctricas acabará a súa concesión da explotación de Taboada en 2037.

“Fai 129 anos que o Estado cedeu a concesión de Ponte do Inferno e aínda hai quince días que seguía turbinando. Pensamos que xa é hora de que o río Verdugo se repoña”, reflexiona Pablo Sierra. “En teoría a Administración debería esixir á empresa concesionaria que revertera todo ao seu estado inicial. Veremos que é o que decide facer. Polo momento o que nós queremos é que se recupere para o dominio público”. A pelexa acaba de comezar, pero desta volta as demandas dos veciños teñen un cariz moi diferente ás de 2014 no Ulla e no Deza… A conciencia social sobre os dereitos de todos aos ríos e á produción de enerxía procedente dos ríos de todos agroma na Galiza.

As solucións dependerán de cada caso, no Estado hai exemplos variados de “posta fóra de servizo”, desde presas que foron anegadas (Breña I e Puentes III, nas bacías do Gualdaquivir e do Segura), a demolicións parciais con rebaixa da coroación (a presa de Manchón no Trubia, en Asturias) até demolicións completas, como a de Robledo de Chavela, no río Cofio (na bacía do Tajo) que se tirou en 2014, a máis alta das que se voaron no Estado: 23 metros. Desaparecido o muro, o río volveu integrarse no medio.