Retrato da violencia que vén?

Ignacio Castro Rey

Compartilhar no facebook
Facebook
Compartilhar no twitter
Twitter
Compartilhar no google
Google+
Compartilhar no whatsapp
WhatsApp
Compartilhar no telegram
Telegram
Compartilhar no email
Email
Compartilhar no facebook
Compartilhar no twitter
Compartilhar no google
Compartilhar no whatsapp
Compartilhar no telegram
Compartilhar no email

Retrato máis ben de certa dozura anómala. Ou da compaixón que vén, pois Todd Philips, nesta película que non deixa indiferente a ninguén, fala ante todo do sufrimento do ser humano, un tormento do perdedor que podería ser calquera de nós. Cando o protagonista baleira a neveira e métese dentro, despois dunha infinidade de humillacións, está a indicar que querería retirarse da presión incansable desta orde social que chamamos piadosamente capitalismo, coma se fose só un réxime de economía alleo á nosa alma. En realidade, quen non sentiu a urxencia de esconderse, talvez para sempre, dun réxime social omnipresente e cruel (na súa indiferenza) como poucos?

O que non vale a pena é insistir na “impresionante actuación” de J. Phoenix, que as tivo tan boas ou mellores (ninguén viu María Magdalena?). Tampouco ten moito sentido volver insistir na magnífica “paleta de cores” e o uso calibrado da banda sonora. Todo iso é certo, pero repetiuse cen veces, xa forma parte dos tópicos e é o máis estándar da película. Como tampouco é estimulante volver outra vez sobre as comparacións, sexa con Taxi driver, con anteriores traballos de Todd Philips ou outras versións de Joker, as de Heath Ledger ou as de Jack Nicolson.

“Non sei por que todos han de ser tan brutáns” -di Arthur- falando de si mesmo e da xente rara coma el. Corazón torturado e alma melancólica, desde a súa traxicomedia Arthur consegue por fin pensar e encadear actos calculados. A cadencia é o que fai esta película especial, un uso combinado dos tempos do suspense, a acción impulsiva, a introspección e a reflexión que fai a este filme algo magnético. Aínda que sempre haberá quen se queixe de que o resultado é demasiado lento e hai que dividilo en partes, que gustan máis ou menos. Sexa como sexa, a música de Joker está antes na cadencia temporal da narración, e a súa fluída concatenación de escenas, que no rexistro sonoro. Sen que sexa tampouco unha obra de arte que parte en dúas a historia do cinema (neste punto o noso aburrimento doméstico pode facer estragos) o que fai tan apreciable Joker é outra cousa. Pódese ir vela como un cómic máis de superheroes (outra vez o satanizado símbolo dos oprimidos fronte ao aristocrático Batman) e atópase un cun realismo sucio que nos lembra, e isto non ocorre tantas veces, en que mundo real vivimos, baixo as pantallas policromadas que nos entreteñen.

Arthur non pertence nin se adhire a ningunha das minorías consentidas por un sistema que maltrata a maioría non recoñecida da humanidade. Branco, non tan novo, heterosexual, Arthur Fleck sofre un trastorno mental que é sistematicamente desatendido por todo o espectro social que lle rodea, estado e sociedade civil incluídas.

A primeira virtude deste traballo de Philips é un primeiro plano de como sofre a xente común, tras o espectáculo da radiante América. Unha incursión bruta no real que ningunha maquillaxe pode ocultar. Arthur non pertence nin se adhire a ningunha das minorías consentidas por un sistema que maltrata a maioría non recoñecida da humanidade. Branco, non tan novo, heterosexual, Arthur Fleck (non o imaxinamos ilusionado con Obama nin con Trump) sofre un trastorno mental que é sistematicamente desatendido por todo o espectro social que lle rodea, estado e sociedade civil incluídas. E maltratado tamén por unha mocidade desapiadada e uns comunicadores (a estrela mediática que encarna Robert de Niro) que non fan máis que, tal moscas na carne, parasitar a desgraza allea.

Non só non queda xa nin rastro do soño americano, senón que este converteuse nun pesadelo para a xente do montón. En certo xeito, Arthur é un moralista. Para el só se salvan dun comportamento perverso ou horrible os ananos e algunha outra subespecie de monstros sociais, igual de zarandeados ca el. O resto, enfermeiras e asistentes sociais incluídas, participan dese masacre acéfalo dos don ninguén que caen do lado da invisibilidade.

Arthur é un perdedor, pero négase a deixar de selo. Mellor dito, resístese a apuntarse a unha saída en falso para converter a súa desgraza en empresa cómica, sorrindo sen cesar coma se nada grave pasase. Diante da súa asistente social (negra, por máis datos), á que acusa de non escoitarlle, Arthur di: “O peor é que toda a xente que sofre e está enferma debe actuar coma se non o estivese e parecer normal”.

Precisamente cando o estado neoliberal lle corta a subministración de medicamentos paliativos, converte a súa doenza en instrumento doutro saber, doutro modo de vida e de iniciativas (…) a súa risa expresa sen palabras o desprezo que lle inspira unha orde social demócrata-republicana que é tan grotesca que xa non admite máis críticas nin caricaturas. 

A segunda virtude é que Arthur se arma desde a súa “enfermidade”, non fuxindo dela. Precisamente cando o estado neoliberal lle corta a subministración de medicamentos paliativos, converte a súa doenza en instrumento doutro saber, doutro modo de vida e de iniciativas. Arthur apunta nun caderno os seus pensamentos, algúns chistes e debuxos do seu inferno persoal. Sen nada que perder, escribe frases lapidarias: “Espero que a miña morte teña máis sentido que a miña vida”. De feito, a súa risa expresa sen palabras o desprezo que lle inspira unha orde social demócrata-republicana que é tan grotesca que xa non admite máis críticas nin caricaturas.

Digamos que non articular unha crítica discursiva, senón desarticular unha risa imparable, é unha decisión política, aínda que non plenamente consciente, nin falta que fai. Non chorar é o que fai Arthur, non queixarse como unha vítima máis e desatarse nun risa aberta que anuncia o peor: o perdedor nato está a conspirar, rexurdindo desde as súas cinzas. É isto o que preocupa desta película aos intelectuais instalados? Benvido sexa.

O baile dun corpo escuálido, ás veces moi grácil, anuncia a alegría da destrución, punteando a ofensiva que está a tramar o tormento de Arthur. El está tan atónito pola crueldade que lle rodea que xa non pode nin chorar nin articular palabra, por iso ri de súpeto, sen freo. Á risa desatada sucédenlle crimes, en parte dos cales o público participa con certa chacota disimulada. Á asistente negra que o coida chega a espetarlle: “Nunca me escoita, sempre repite a mesma ladaíña. Non ve que, coa vida que me tocou, só podo ter pensamentos negativos?”.

Parécenos unha concesión despistante, unha chiscadela aos temas de moda, a alusión a un escuro abuso infantil e á irresponsabilidade dunha nai, tamén horrible, que acaba sendo unha vítima máis da xustificada ira de Arthur. Pero en fin, ninguén é perfecto, tampouco Philips. A parte deses descoidos efectistas, poucas veces vimos (quizá en M. Moore) como a radiante sociedade de barras e estrelas trata realmente os seus súbditos. Non sería tan estraño que a Academia estadounidense non premie Joker tanto como Venecia. Ou si, pois o cinismo gringo é capaz de cometer o peor masacre e ao pouco tempo sacarlle partido coa crítica máis espectacular.

A cinta de Philips é escura, complexa, con varios niveis de narración, difíciles mesmo para os que se consideran expertos. En todo caso, Joker é moito máis política do que o director cre. É normal que a aclamación popular sexa masiva (moitos nos desafogamos co asasinato dos tres executivos que antes mostraron a súa brutalidade no metro), á vez que o progresismo ilustrado, norteamericano ou europeo, exprese as súas reservas diante deste uso directo da violencia. Pero matando, Arthur só está a devolver á sociedade o que esta fixo con el: cribalo a prazos.

Que os progresistas, desde o seu limbo, chamen a isto terrorismo onde queiran. Sentimos o mesmo desafogo cando Arthur cose a balazos eses tres fillos de cadela que o que sentimos cando por fin o protagonista de La caza (Thomas Vintenberg) pártelle a cara ao carniceiro do supermercado que o maltrata.

A cinta de Philips é escura, complexa, con varios niveis de narración, difíciles mesmo para os que se consideran expertos. En todo caso, Joker é moito máis política do que o director cre.

Os crimes de Arthur, en canto lle colle o gusto a esa vinganza, son todo o esaxerados que se queiran. Con todo expresan, e isto é o inquietante para os intelectuais, que moita xente vulgar, fea e pobre, non ten máis saída que a violencia directa. Ou iso ou converterse en vítima profesional que esmoleira subvenciones. Non é o caso de Arthur, demasiado digno moralmente e demasiado político (sen selo) para esa actitude vicaria. Digamos que a furia desatada, a forza autónoma da súa risa sálvalle de converterse en vítima. As máscaras dos clowns que seguen ao Guasón non son máis que réplicas das máscaras que todo o mundo leva para exercer a banalidade do mal, unha maldade despersonalizada, irresponsable, acéfala. Todo iso nunha sociedade moito máis hipócrita que as vellas sociedades de outrora. Por que esta obrigación de sorrir? Pois ben, se é necesario sorrir sen parar, Arthur decide rir a perna solta mentres mata. É normal que os críticos, á fin e ao cabo parasitos do aire climatizado dos seus privilexios, se preocupen.

Joker é brutal, ante todo, mostrando a cruel indiferenza dos poderosos. Fronte a ela, lonxe destas series televisivas onde o crime autista está xustificado por un espectáculo sen entrañas, a violencia de Arthur é visceral e posúe algo tan humano como o odio. Diríxese así contra os culpables dunha orde social intrinsecamente perversa. É seguro que Philips non ten esta conciencia subversiva en mente, pero é algo que, sen embargo, aínda que sexa inconscientemente, saíu das súas mans.

A violencia de Arthur é visceral e posúe algo tan humano como o odio. Diríxese así contra os culpables dunha orde social intrinsecamente perversa. É seguro que Philips non ten esta conciencia subversiva en mente, pero é algo que, sen embargo, aínda que sexa inconscientemente, saíu das súas mans.

O peor de ser pobre, perdedor ou lisiado de guerra, é que a xente espera que non molestes e actúes coma se non foses máis que unha vítima que pide axuda. Non é o caso de Arthur. Por iso acaba combinando tan ben comedia e traxedia. Da comedia barata á que se ve obrigado pasa a provocar a traxedia e, así, unha comedia de orde superior, nada fácil para o público cautivo do espectáculo. Devólvelle entón á sociedade, Arthur, o que ela mesma xerou. El non pode, e talvez non quere, ir á consulta do psicanalista: cúrase matando. Dirase, con razón, que esta saída é inmoral. Pero é que tamén é inmoral a orde social que lle rodea, ese círculo vicioso de malos tratos e reacción criminal que a nosa sociedade do coñecemento xera.

De que ri Arthur, finalmente? Dun mundo que sobrepasou toda caricatura e que só pode reencontrarse na apocalipse, mentres todo leva ao extremo da crueldade. A súa adorable veciña negra, á que tamén (como mínimo) chega a asustar, representa un pouco a solidariedade entre marxinados. Igual que o bico que lle dá Arthur ao ananiño asustado: “Non quero ferirte, sempre me trataches ben”. Pero queda moi pouca xente con corazón na metrópole, poucos que non estean, como mínimo, moi tensos e á defensiva. Cando Arthur lle segue a corrente a un neno negro no autobús e tenta entretelo con acenos, enseguida ten que oír a dura reprimenda da nai, coma se se tratase dun pervertido á caza de nenos inocentes.

Tropezamos entón, era inevitable, coa moderna historia da banalidade do mal. Case ninguén nesta película, tampouco Arthur, é un malo de conto. Quizais tampouco o condutor de televisión, antigo ídolo xuvenil de Arthur, que se limita a facer circular a crueldade que dispara o índice de audiencia. Germanwings, Columbine, Nanterre (Richard Durn) e cen lugares máis nomean eses mozos que non deixamos chegar a adultos. Empuxámolos a morrer matando. E en masa.

Por que? Porque eses seres xa non vían a vida por ningún lado. En ton de cómic, seica sen sabelo, Philips non deixa de tratar esta gravísima cuestión que, entre outras moitas, se cerne sobre unhas metrópoles que esqueceron calquera misericordia, calquera piedade humana sen carné. É posible que, finalmente, o Norte teña o que se mereza. É esta unha das mensaxes inconscientes de Philips. Grazas, é un pouco máis que nada.

Madrid, 31 de decembro | Artigo publicado orixinalmente no blogue do autor.

O autor

Ignacio Castro Rey

Ignacio Castro Rey

Santiago de Compostela, 1952. Filósofo, escritor e crítico de cine e arte. É autor, entre outros, dos ensaios Sociedad y Barbarie (2012), Ética del desorden (2017) e Mil días en la montaña (2019).

Blogue do autor en castelán

2 comentários em “Retrato da violencia que vén?”

  1. Lin o artigo mentres escoitaba unha vez máis a estremecedora banda sonora de Hildur Gudnadóttir. Botei a chorar lendo coma botei a chorar coa película.

Deixe um comentário

2 comentários em “Retrato da violencia que vén?”

  1. Lin o artigo mentres escoitaba unha vez máis a estremecedora banda sonora de Hildur Gudnadóttir. Botei a chorar lendo coma botei a chorar coa película.

Deixe um comentário