"A arte non é un territorio exclusivo para certo tipo de xente privilexiada"

Erik Dobaño | A Coruña, 7 de agosto. María Ruido tivo que escoitar iso de ‘mira muller, mellor estuda algo con futuro’. Asumiu que ese medo formaba parte do que aprenderan os pais durante a posguerra. Non te signifiques. “Ese medo, esa conformidade interiorizada, continúa hoxe… a min dicíanme iso e eu emperrábame máis”. Ruido discute en cada peza os discursos do poder, desde esa televisión que educa aos rapaces para que se sintan incapaces de entender nada até esa presión do Estado que fai que non ser nai estea socialmente penalizado.

Por que o cinema?

Nun texto que se chama Mamá, eu quero ser artista rememorei moitas conversacións que tiven coa miña nai e coa familia sobre a idea de dedicarme á arte en xeral. Ten moito que ver cunha cuestión de clase e de xénero tamén, miña nai dicía ‘pero nena se logo vas ter fillos, ti es intelixente, por que non estudas dereito ou unha cousa así e logo iso de hobby?’. Falamos de xente que o pasou moi mal, que queren que vivas mellor ca eles e teñen medo de que non poidas gañar a vida co que fas. De feito, a miña nai está moito máis tranquila desde que traballo na Universidade, antes non o tiña de todo claro… Isto ten moito que ver co que contaba antes da miña infancia, a min educáronme ao contrario do que se adoitaba educar ás mulleres, sobre todo ás mulleres de clase traballadora… que as educan para que fagan algo práctico que lles saque as castañas do lume. A min educáronme para que fixese o que quixese, educáronme nunha liberdade de pensamento que non me limitou… Naquelas conversas coa nai en plan ‘mamá, eu quero estudar historia, porque gustaba moito, mais tamén quero facer teatro’. E ela dicía ‘nena, ese non é un plan de futuro’. Había unha cousa tan de conformidade. Era normal que iso medrase na miña nai durante a posguerra con todo ese medo de non te signifiques… ese medo interiorizado de corenta anos de represión que continúa até hoxe e que ten que ver con controlar a liberdade de expresión e se ademais es unha muller, probabelmente has ter fillos e non vas poder desenvolver unha carreira. Entón era como ‘vouche aforrar o desgusto, mellor non fagas iso’, e eu emperrábame moito máis. Sabía que tiña que gañarme a vida, tíñao clarísimo porque non teño unha familia con diñeiro entón tiña que gañar a vida desde nova.

Pero tívoo que negociar coa nai… que dicían as irmás?

Eu recordo conversas co meu irmán, eu era unha nena moi imaxinativa ademais unha nena enferma, con febres moi altas que tiña visións, meu irmán dicía ‘ti podes ser o que queiras ser’, eu gustaba moito do teatro, fixen teatro moito tempo e pintaba. Tiven unha educación bastante artística na escola. Eu dicíalle a nai que quería estudar Historia e pintar.

Fixo a carreira en Compostela e agora volve estar na Universidade…

A docencia é unha das mellores cousas que che poden pasar na vida. Eu sempre tiven esa cousa medio de practicidade e saíume bastante ben. Mais tamén puxen empeño en dicir ‘si se pode’ e se a arte, ou o cinema, son lugares profundamente clasistas, porque o son, tamén sexistas, racistas… canta xente racializada vemos no cinema? Canta xente que non vén da burguesía vemos que continúa facendo unha carreira despois de dez anos? Moi pouca. Tes que ter moito empeño, porque non é o mesmo partir de aquí que partir de alí, o camiño a percorrer é moi diferente. Con moito empeño e con moito dicir ‘non vou marchar de aquí’ porque a arte non é un territorio exclusivo para certo tipo de xente privilexiada. O custo persoal é moi forte, pero díxenme ‘vouno facer, vou quedar’. E comecei a indagar en cales eran os meus referentes de clase, esa liña vermella da historia, as vangardas soviéticas, toda unha arte ligada ao socialismo, o anarquismo… Hai referentes, o que pasa é que non chos contan na facultade, tamén hai unha falta total de referentes mulleres. Eu estudei arte contemporánea en Compostela e non me falaron nin de Maruxa Mallo. E despois coñeces antes a Chantal Ackerman, Martha Rosenberg ou a Marguerite Duras que a Cecilia Bartolomé ou Esther Ferrer…

Por que desapareceron esas referencias?

Non existen por unha dupla quebra. Unha, a daquel xermolo que se estaba forxando na República. E digo isto sen romantizar a idea da República, que era unha República burguesa ao uso… E tamén houbo unha quebra na xenealoxía de xénero, as mulleres non están no relato oficial, e claro, hai un empeño pola miña parte en chegar aí, e por ese camiño chego diante da cámara.

Cando empezou?

Cando estaba facendo a miña tese de doutoramento. Eu sempre fixen moitas performances sobre o corpo, a miña tese era sobre o corpo das mulleres na pantalla e na escena. Chego ao ensaio visual, que é o que fago eu, dun xeito case intuitivo, porque cando eu fago A memoria interior coñecía pouquísimo do traballo de Marker [Chris Marker], eu tiña catro referentes así soltos, inspireime no traballo de Marguerite Duras, por exemplo… Chego aí dunha forma absolutamente intuitiva e fico porque é unha forma de resistencia, de ocupación, tamén hai este tipo de traballos, non todo o mundo vén da clase alta, non a todo o mundo lle custou o mesmo e non todos son homes. Iso é outra, ti miras o panorama do cinema aquí, e en case todas partes, e o 95% son homes, polo menos os que teñen unha carreira.

Chego ao ensaio visual dunha forma absolutamente intuitiva e fico porque é unha forma de resistencia, de ocupación, tamén hai este tipo de traballos, non todo o mundo vén da clase alta, non a todo o mundo lle custou o mesmo e non todos son homes.

Por que esa forma de facer cinema? Un cinema a partir de retallos, imaxes que xa están que vistas.

Porque a min me interpela moito a forma de traballar de xente como Harun Farocki, xente que reutiliza material, que remestura material porque é máis fácil repensar sobre os propios imaxinarios e como se constrúen, sobre os contextos políticos que fan as imaxes e por pór en cuestión algo no que tamén as mulleres estamos totalmente fóra no que é a autoría tradicional, que está pensada para os homes, para o artista branco, heterosexual, heteronormativo. Hai un artigo moi famoso que se chama Por que non houbo grandes mulleres artistas? Porque o marco da foto nos excluía totalmente, entón, hai unha idea do que é un artista e que no mundo do cinema é aínda máis forte que no da arte. Eu móvome entre esas dúas institucións: a institución cine e a institución arte, e o cine é moitísimo máis conservador. E moito máis xerárquico, porque o director de cine, a idea tradicional, é un demiurgo.

Vostede tamén o é?

A min non me interesa ser directora de cine, interésame ser cineasta, alguén que pensa o mundo a partir das imaxes, son unha militante que pode construír o mundo a partir de imaxes, encaixar a imaxe e a palabra, e non pór a palabra por riba. Interésame moito pensar as imaxes, hai un concepto que se chama ecosofía, é dicir, ecoloxía das cousas, das imaxes… Nun mundo superpoboado de imaxes pensa ben se precisas doutras imaxes. No caso da última película, para que vou rodar outras imaxes se a min o que me interesa é repensar sobre o mito que xa se deu, que xa se interpretou, Medea. As imaxes que gravas teñen unha subxectividade importante, entón, esa colisión coas imaxes dadas, que en certa medida non me pertencen, é unha reedición desas imaxes é en si mesmo o que a min me interesa. Eu tamén traballo moito con imaxes de televisión ou dos medios e, se algo é necesario desde o mundo do cinema, é contradicir a lóxica mediática, isto aprendino dos soviéticos, xa naquel momento dicían ‘ollo!, que os medios de comunicación van construír a idea de realidade’… e só estaba a radio, agora co complexo que é o mundo hai que facer unha labor de resistencia, de desmontaxe, e está moi ben deconstruír mais agora temos que construír.

Quixera seguir un pouco este fío. Vostede colle cousas que están feitas, que son subxectivas, e o resultado é un discurso pechado. Adam Curtis tamén fai eses collages e tamén fai un discurso moi pechado, redondo. Non deixan cabos soltos…

Eu quero pensar que o que presentamos é a cara oculta de como se constrúe un discurso, é dicir, contradiscursos moi potentes politicamente, contraimaxinarios radicais… mais quero pensar que o que estamos ensinando son as tripas da montaxe, a lóxica da película constrúese na montaxe, entón, un telediario dá unha idea da realidade como ‘isto é o que é e así llo contamos’. Non hai falacia maior ca esa, existe o fóra de campo, o que non está no encadre, o tempo real, para iso debería estar o cinema. Iso representa Adam Curtis, coa peculiaridade no seu caso de que traballa na televisión. En xeral, eu traballo moito con material de televisión mais en ElectroClass conseguimos que ese material de televisión se vise en televisión, a televisión de Euskadi foi moi valente cando abriu o arquivo e deixar que se fixese un contradiscurso do seu relato e mostralo na súa televisión. Euskadi é outro mundo, conseguiron unha cota de emancipación, non de independencia mais si de emancipación do centralismo e teñen outra forma de facer as cousas, para min é un exemplo clarísimo. E a televisión de Euskadi tivo esa valentía, a min ElectroClass censuráronmo nun festival, sen embargo, a televisión deulle visibilidade.

Fala da resistencia. Como saír destes circuítos pechados de cinema de museo ou de televisión? Pódese facer iso?

Si se pode, por iso me parece tan impresionante o traballo de Adam Curtis. O seu traballo está aí, pero hai traballos máis radicais. Curtis está aí, na liña vermella do que pode mostrar na BBC e do que non mostraría unha televisión. Estamos a anos luz, agora mesmo estase demostrando en TVE, os propios traballadores reivindicando que non os censuren.

Aínda non conseguiron cooptar o seu cine?

Facemos discursos que poden ser moi radicais mais rematan por converterse en pezas de museo. Hai unha ambivalencia, o meu traballo está en coleccións de museos, aquí e noutros lados. Por exemplo, mercáronme un para a colección Reina Sofía, paréceme incríbel que un contra-relato estea no seo estatal, que sexa un relato feito por unha muller… mais tamén me dou conta de que iso é capital simbólico, dalgún xeito é limar esa potencialidade política. O ideal sería estar aí na institución, porque eu penso que temos que estar, non vale estar fóra dela queixándonos… ‘es que el museo, es que la universidad’. A posición puristas de non se mollar. Non digo chegar a ser posibilista mais si negociar. Eu sigo na universidade pública, estou traballando con museos públicos actualmente ou na institución cine porque penso que hai que estar. Mais as cousas non se cambian só desde aí, hai que tamén estar nas rúas…

Como se fai iso da rúa?

Refírome a chegar a máis xente, a outros públicos… Creo que temos potencial na televisión, hai un potencial educativo aí. Estaba na televisión dos oitenta, non? Nós fixemos un seminario no que observamos que moita xente deixaba o cinema pola televisión. Cantos cineastas ou cantos artistas saen na televisión dando outro discurso que non sexa o do espectáculo? Xa non hai un Pasolini facendo crítica dos medios desde os medios… Que pensaría hoxe Guy Debord? A sociedade do espectáculo que el imaxinaba quedouse curta. Esta conversión de todo en espectáculo… necesitamos discursos que contradigan esta lóxica e para iso hai que estar dentro dos medios. A min encantaríame que coa cantidade de horas de televisión que hai, que se puxesen a colaborar coas artistas para crear certa diversidade, e por suposto hai que estar noutros circuítos, en cineclubes e na educación. Hai que educar á xente con outras ferramentas visuais que non sexan só Hollywood. Eu teño estudantes que na súa vida viron unha película de ensaio visual, convencéronos de que eran demasiado parvos para entender esas cousas, estámolos educando en sentirse inútiles para comprender cousas complexas, estámolos volvendo inútiles e non son tal, estámoslles quitando a posibilidade de pensar, de ter ferramentas propias.

Eu teño estudantes que na súa vida viron unha película de ensaio visual, convencéronos de que eran demasiado parvos para entender esas cousas, estámolos educando en sentirse inútiles para comprender cousas complexas, estámolos volvendo inútiles e non son tal, estámoslles quitando a posibilidade de pensar, de ter ferramentas propias.

Falaba na primeira parte desta entrevista da maternidade imposta na xeración das nosas nais, como é a maternidade agora… Que lle diría ás mulleres que si que teñen ese desexo de ser nais?

Eu penso que estamos nun momento ambivalente, por unha parte hai unha liña de feminismo maternalista que ve a maternidade case como unha salvación vital, que aboga por unha liña esencialista-bioloxicista, crianza con apego, lactancia, unha forma de crianza das nosas avoas… que é moi forte neste momento, xa o mencionei co impacto que xerou o libro de Beatriz Jimeno sobre lactancia materna; eu penso que se queres facelo está moi ben. Mais vivimos nun mundo que non potencia ese tipo de crianza, que nos fai ser moi produtivas ademais de reprodutivas. Por outra parte, hai toda unha serie de mulleres que por motivos de precariedade, e agora mesmo estou nun proxecto novo que mestura capitalismo e saúde mental traballando con mulleres diagnosticadas ás que lles impiden ser nais, incluso esterilizadas forzosamente… Hai un control por parte do Estado no que as mulleres somos practicamente obrigadas a parir, unha posibilidade biolóxica que se convirte nun imperativo de reproducir fillos para que continúe o sistema e que continúe o mundo. Non ser nai está penalizado, pode parecer que non no noso Estado porque si que é certo que hai estados moito máis maternalistas. E penso en Orna Donath e no seu libro Nais arrepentidas, ela vén do Estado de Israel, que é hipermaternalista.

Hai un control por parte do Estado no que as mulleres somos practicamente obrigadas a parir, unha posibilidade biolóxica que se convirte nun imperativo de reproducir. Non ser nai está penalizado.

Que hai de común entre esas prácticas estatais?

Pois que ás mulleres sempre nos din o que hai que facer. O patriarcado en xeral, algún home en posición de doutor, pai, cura, sociólogo, demógrafo… nos di o que hai que facer, hai un control do noso corpo incríbel. Chega a extremos nos que un xinecólogo home nos explica que a menstruación doe porque ten que doer. Eu teño unha sobriña que ten endometriose, unha enfermidade que case non se diagnosticou até agora. A regra doe, hai que sufrila… e ti dis ‘ben pois teño isto, pido unha baixa unha vez ao mes’ pero non, hai que medicalizarse para seguir sendo produtiva.

Que quere pór sobre a mesa con esta última película, ‘Mater Amantísima’?

Pois evidentemente esta é unha película polémica porque o mito de Medea é un mito conflitivo para as propias mulleres e falar de maternidade tamén o é. Moitas mulleres entenden que a maternidade é ou foi a súa única fonte de poder, estás desposuída de todo poder e o único que che queda é educar aos teus fillos, por certo, educándoos moitas veces seguindo unha liña completamente patriarcal. É conflitivo. Eu sei que é complicado falar de nais que se arrepinten de ser nais e que querendo aos seus fillos non gustan da relación que estabelecen, ou ben, que a sociedade lles di que estabelezan, falar de que se respecte o noso dereito de ser nais ou de non selo provoca conflito. Ata que punto pensamos con liberdade? Ser nai é unha decisión nosa na vida? Até que punto ese desexo é tamén noso? As mulleres desexan ter fillos… Desexan ter fillos ou só existen cando pasan a ser nais e esposas? Porque eu non teño fillos biolóxicos, teño unha maternidade non biolóxica, e estou penalizada por iso, moitas mulleres quixeron ter fillos e non poden telos por outras razóns. Mais, até que punto son nosos os nosos desexos? Falo de maternidade mais falo de todo, o desexo de ter unha parella como se nos impón que temos que tela; ter fillos na normalidade na que vivimos impón ter un pai para eses fillos… se podo telo soa por que non me deixas en paz?

A maternidade non é un feito biolóxico, é un proceso, unha relación política e persoal a que te convirte en pai ou nai dun neno. Unha nai adoptiva é tan nai coma unha biolóxica. Hai un fetichismo aí que seguimos arrastrando.

Rematamos por onde empezamos e insisto no tema da familia. Cambiaron tanto os modelos de familia desde aqueles anos setenta?

Estou pensando nunha película que se chama A teoría sueca do amor. Di que o modelo sueco socialdemócrata non resultou ben. A min o experimento sueco pareceume moi interesante, as mulleres paren soas, as persoas morren soas, e se está culpabilizando ás mulleres porque non reproducen a familia heterosexual e fan as cousas elas soas. A ciencia permítenos iso e tamén parir fóra do período biolóxico, que eu son súper antibioloxicista, penso que a natureza é unha tirana, coas mulleres especialmente porque nos impón uns limites que non podemos saltalos. Hai que ver como moitas veces se utiliza a ciencia para facer da maternidade un nicho de mercado, falo por exemplo da subrogación, en vez de facer leis que faciliten a adopción, a acollida… Non, hai un imperativo xenético, un fetichismo biolóxico, facemos todo un proceso de subrogación que significa un exercicio de sexismo, de control sobre o corpo das mulleres, de colonialismo e de clasismo. Eu para unha película estiven falando cun avogado especialista en subrogación, aparte de que tes que ser rico para facer isto, explicábame as condicións da xestante, o contrato, cousas terroríficas, por exemplo unha cláusula na que di que se o neno nace con algunha tara xenética tes dereito como a retirarte… unha cousa espantosa que cheira a xenetismo nazi, e el dicía que ben, que tamén era un exercicio de xenerosidade… eu, como muller non podo imaxinar que unha muller xeste no seu corpo para outra e que non teña unha enorme necesidade, outros fillos que alimentar, carencia do básico para vivir, non o podo imaxinar porque che remove tantísimas cousas que non podo imaxinar a dor que pode supor desprenderse dun neno que ti xestaches. Por xenerosidade pasaría con alguén próximo, e para iso non sería preciso un contrato. Cantas familias no rural galego que ao mellor unha irmá tiña moitos fillos e un dos fillos ía coa súa irmá que non tiña fillos e se criaba cos tíos? É unha forma de subrogación, habería que estabelecer un marco legal para iso tamén. Que hai detrás de todo isto? Pois lobbys potentes, o lobby gay, que son homes, son homes patriarcais utilizando as mulleres para parir. A min a subrogación sempre me pareceu rizar o rizo do que é o bioloxicismo máis fanático. Con esta película tamén quería pór sobre a mesa que a maternidade non é un feito biolóxico, é un proceso, unha relación política e persoal a que te convirte en pai ou nai dun neno. Unha nai adoptiva é tan nai coma unha biolóxica. Hai un fetichismo aí que seguimos arrastrando e é a parte máis delicada dese feminismo maternalista.