"Gustaríame que nós sentaramos a desfacer o Estado español e pensar outro tipo de gobernanza"

Erik Dobaño | A Coruña, 6 de agosto. “Ser muller neste mundo patriarcal é moito máis duro pero moito máis interesante”, di María Ruido, cineasta que explora as marxes da narración audiovisual, cidadá con inquietudes políticas, feminista, galega emigrada que vive entre Madrid e Barcelona, filla de emigrantes a Alemaña que se criou coas irmás e os irmáns nunha familia coa nai ausente e unha historia silenciada que ela empezou a reconstruír nos seus filmes. Pasou pola Coruña a principios do verán para presentar unha retrospectiva que lle dedicou o Festival S8 e mostrou unha peza que resume e afonda nas súas investigacións, Mater Amantísima, un relato sobre a construción social da maternidade no que recorre a un xogo de espellos con referentes culturais para espantar mitos. María conversa unha mañá de xuño mentres no Parlamento español se discute a moción de censura contra o goberno de Rajoy. “Hoxe é un día importante… a verdade é que parece que cada vez conformámonos con menos”, e sorrí desculpando a súa inxenuidade. As súas películas non o son, non son nada inxenuas, por iso están confinadas, como aquí na Coruña, nos museos de arte contemporáneo.

Que lembranzas conservas da aldea, da primeira infancia?

Do rural no gardo ningunha lembranza. Meus irmáns, si. Eu apenas vivín na aldea un ano. As primeiras lembranzas son xa en Ourense, de cando meus pais marcharan á emigración. O feito migratorio está xa na miña primeira película. Cando me parei a pensar de onde viña e cal era a miña orixe, o feito migratorio estaba aí, atravesa toda a miña vida. Meus pais estaban en Alemaña. Eu non crecín con eles, crecín cos meus irmáns. Lévanme moitos anos. A irmá máis vella levábame vinte anos. Realmente crecín nunha familia estraña, nunha especie de comuna sen pais, con irmáns militantes, avós do Partido Comunista… eu tardei moitos anos en decatarme de até que punto a emigración de meus pais tiña que ver co empobrecemento das familias. Os dous avós, especialmente o paterno, eran militantes do PC, en Pidre. Foi zona de maquis. Eles facían ás veces de enlaces ou labores de loxística. Non sei se estiveron algunha vez no cárcere… sospeito que o paterno si.

Non era un asunto do que se falara na familia?

A miña nai non quere falar. Segue sen querer falar da posguerra. Non hai maneira… Mesmo agora fala moito do pasado, pero disto… Ela segue negando que o pai fora enlace dos maquis.

Os teus pais botaron moitos anos na emigración?

Pois até finais dos oitenta. Cando volveron, eu estaba xa no primeiro ano de facultade. Eles viñan cada ano, si, pero non teño lembranzas da miña nai cando eu era nena. As miñas nais e os meus pais foron as miñas irmás e irmáns. Estaban as miñas dúas irmás maiores, eran nais diversas… eramos nós. Coidabámonos moito, claro.

Supoño que iso influiría na túa percepción da familia ou mesmo da maternidade, cal é?

Supoño que si. Por exemplo, eu teño moi gravado o feito de que a miña nai non escolleu ser nai como practicamente todas as mulleres da súa xeración, e de moitas xeracións anteriores… dubido que historicamente as mulleres puideran facer esa escolla, é cousa máis ben recente, o poder escoller e cando ser nais. Historicamente as mulleres saían da casa do pai e entraban na do marido, esa especie de doazón patriarcal… esas cousas de Lévi-Strauss. A miña nai saíu con 18 anos da súa casa para meterse na casa do veciño, que era meu pai. E empezou a parir: con 19 anos tivo a súa primeira filla e a min tívome con corenta… Eramos sete irmáns, morreron tres. Era destas mulleres que estiveron toda a vida parindo, traballando na casa e na terra. Ela foise a Alemaña antes que meu pai. Ten unha coraxe… Ela traballaba nunha fábrica de chocolate, pero meu avó enfermou e ela volveu para coidalo un tempo, e nese tempo quedou embarazada de min, e cando eu tiña dous anos volveu marchar, desta co meu pai. Xa non para Hamburgo, senón para Frankfurt. Desta volta nunha fábrica de peza de carbón prensado. Eu volvín a esa fábrica para o filme La memoria interior.

Eu xa estivera naquela fábrica cando nena. O que fixen despois foi revisitala para contar a historia da emigración galega, e española en xeral, entre os anos 1959 e 1973. Eu vía a meus pais unha vez ao ano, pero tiña unha relación con ela, sígoa tendo, máis case de avoa que de nai… Hai esa distancia. Realmente os meus referentes de coidado foron as miñas irmáns e o irmán máis vello. 

Que lembras daquel Ourense dos anos oitenta?

De Ourense, e de Vigo… porque naqueles anos da adolescencia íamos moito a Vigo, polos concertos. Eu saía cun rapaz maior ca min e movíame con xente de máis idade. Lembro tamén unha educación política, que partía do meu irmán máis vello, Manuel, que facía parte da mesa da ANPG [Asemblea Nacional-popular Galega]. El era militante de moitos anos e no 81, cando o golpe de Estado, lémbroo collendo as maletas para irse a Portugal… Meu irmán morreu hai vinte anos e nunca lle agradecín o suficiente terme explicado a memoria da familia, que é unha memoria que moitas veces se perde. Grazas e el sei de onde veño e puiden facer esa xenealoxía, que penso que é algo moi importante. Eu sempre digo que o meu traballo vén dalgún sitio e vai outro, que é o elo nunha cadea, ese fío vermello da historia que diría Peter Weiss. É unha práctica que ten que ver absolutamente coa praxe política, coa militancia… Ser consciente de quen es, de porque cando cheguei a Ourense deixaron de falarme en galego, que é a miña primeira lingua, porque eu tiña que ir a unha escola na que se falaba en castelán. Unha parte da familia era militante nacionalista e outra non, eu recibín todo ese legado republicano… daquela posibilidade de república na que conviviran diferentes nacionalidades, mesmo unha República Ibérica. Lembro unha escola moi distinta do que agora se topa na universidade pública, moitísimo máis libre que agora. Era unha escola de monxas no Xardín do Posío, o Divino Maestro. Lembro o recendo do céspede cando pasaba polo parque e chovía ou estaban regando. Para min é un dos olores máis evocadores da miña vida. Aínda estremezo co olor a herba mollada. Lembro xogar naquel xardín, que sempre me pareceu moi literario. Lembro unha monxas moi liberais… Ao mellor as monxas non eran tan guais, pero si as profesoras que acordo, que tiñan moita educación artística.

E que lembras do mundo que ensinaban pola tele?

Eu era unha nena moi libre porque vivía nun ambiente así. Lembro Pipi Lângstrump, o meu referente feminista, feminista-anarquista… Era unha televisión moito máis imaxinativa. A min agora dáme moita pena. Eu teño dous fillastros, e vexo a televisión con eles e teño que andar explicándolles: isto é sexista, isto é clasista… Aquela era unha televisión máis radical e creativa. Despois, en Ourense, lembro o cine club. En La memoria interior hai unha imaxe de Eisenstein. Eu ía cos irmáns ás sesións do Padre Feijóo, a todo tipo de películas. Como non tiñan con quen deixarme, pois sendo nena vin A laranxa mecánica, Outubro… E lía a Proust con 12 anos… cousas moi tolas. Lembro ir a un recital de Antón Reixa e descubrir a Paul Valéry e pensar hai outros mundos pero están neste. Eu, que pensaba que a poesía remataba en Bécquer. Si, lembro o principio da movida. Un pouco máis politizada quizais ao principio. En Ourense coñecín a Chus e Claudio Pato. Fun ao instituto no Blanco Amor. Pasabamos moitas no Parque de San Lázaro, coas amigas. Agora vou pouco. Os pais están en Pidre. A miña irmá máis vella morreu hai uns anos…

Vives en Madrid e das aulas en Barcelona, como vives o momento político?

Para situarnos, digamos que me sinto moito máis próxima da postura de Barcelona en Comú que da postura das CUP. Non son independentista. Son profunda defensora das diferenzas, das linguas e da plurinacionalidade. Penso que Catalunya estase a utilizar para quentar o ambiente… Catalunya, para a dereita, é agora o que no seu día foi ETA. É o que se utiliza por parte do status quo como escusa para recortar dereitos e para meter medo. Ás veces teño ambivalencia, por un lado respecto profundamente esa diferenza e vexo admirábel esa parte do nacionalismo catalán que respecta a súa lingua, e sería algo que deberiamos aprender aquí, ese orgullo de nación… pero tamén o vexo esa parte de nacionalismo burgués, oligárquico, e penso que as oligarquías do mundo sempre se entenden.

Para min, a primeira cuestión transversal é o xénero. Porque ser muller sitúate nun lugar no mundo, e nun mundo patriarcal sitúate en segundo plano. Ser muller neste mundo patriarcal é moito máis duro pero moito máis interesante.

Esa educación política no incipiente nacionalismo galego da transición terache influído?

Sigo pensando que hai que refundar ou repensar a idea de nación e de Estado-nación. Eu tiña moitas discusións co meu irmán e lle dicía: ‘Vós, en realidade, o que queredes é fundar outro Estado-nación’. E a min iso da Patria… nunca… Para min, a primeira cuestión transversal é o xénero. Porque ser muller sitúate nun lugar no mundo, e nun mundo patriarcal sitúate en segundo plano. Ser muller neste mundo patriarcal é moito máis duro pero moito máis interesante… tes que traballar moito máis para defender as túas posicións. Así que para min a primeira cuestión é o xénero, despois está a cuestión de clase, e logo, a de racialización. E nese punto poderiamos falar das diferenzas, pero o Estado-nación non me interpela. Creo que habería que repensar esa forma de organización, porque vemos que no mundo da democracia representativa votamos a uns representantes que en realidade non teñen marxe de manobra, estamos nun mundo no que señoras e señores aos que non eliximos están comandando a nosa vida… E que as cousas cambiaron tanto respecto do que era cando nós tiñamos aquelas discusións! Penso moito no meu irmán e pregúntome onde se situaría el hoxe…

E onde cres que se situaría nun asunto como o de Catalunya?

Supoño que tería as súas contradicións, en especial, as de clase. A min cústame entender, por exemplo, as posturas da CUP. Podes ter posicións independentistas, pero non entendo que apoien á dereita para poñer en dificultades a Ada Colau no goberno de Barcelona.

Agora mesmo eu teño unha morea de amigas e amigos que están nos concellos do cambio ou en parlamentos. Vemos que é o momento da nosa xeración. Somos dunha xeración moi crítica coa transición. Pois ben, agora tócanos. 

E como se convive en Madrid con ese ambiente de exaltación do nacionalismo español?
Claro! Eu cando estou en Barcelona convértome en anti-independentista, e volvo para Madrid e teño que defender o independentismo catalán… Mire, teño alguén moi próximo que representa un pouco o que está a pasar en España e empeza a defender as posicións de Ciudadanos, penso que non lles vota, que segue votando ao PSOE… Agora mesmo eu teño unha morea de amigas e amigos que están nos concellos do cambio ou en parlamentos. Iso supón un cambio importante nas nosas posicións. Quero dicir que vemos que é o momento da nosa xeración. Somos dunha xeración moi crítica coa transición. Pois ben, agora tócanos. E temos que actuar. O salto á política institucional é complicado, descoñeces as regras, son regras que non son as túas… Por unha parte, admiro moito a esa xente que o deu; pero cada vez que nos vemos teño moitísimas discusións con eles. Pero digamos que esta xente coa que me relaciono en Madrid son moi críticos coa estrutura do Estado español. E moitas pensaron que o procés podería dar lugar a un repensar ese Estado, era unha gran esperanza. Pero iso non pasou. E penso que desta non vai ser. A min o que me gustaría que pasase é que nós sentaramos a desfacer o Estado español e pensar outro tipo de gobernanza, outro tipo de división administrativa e, por suposto, que retomáramos a idea de república… pensar mesmo na posibilidade de ir máis alá das fronteiras establecidas até agora: aquela vella idea anarquista da República Ibérica… non sei. Non son politóloga, non sei como habería que facer, pero as nosas esperanzas ían por aí. Iso víase no procés.

Gústalle a política?

É unha paixón. Formeime como historiadora, pero se volvera ter 18 anos non estudaría cine, estudaría políticas ou socioloxía. Penso que é o ámbito no que se poden, de verdade, mudar as cousas. Por sorte, conservo moitísimos amigos que non son artistas.

Como ve estes ataques desde a política á liberdade de expresión e outros dereitos básicos no Estado español?

Non pasa só aquí. A miña parella é arxentina, fillo de montoneros, e alí vemos o mesmo. Estamos vivindo unha época de caza de bruxas, estamos nun mundo incribelmente conservador tirando a reaccionario… Hai pouco, nun grupo de amigos, falabamos das semellanzas cos anos trinta e, en certos aspectos, tamén cos anos oitenta. Entre os artistas hai medo, si. Certos traballos que moitas fixeramos no seu momento, hoxe poderían levarnos á cadea. Antes do verán din unha charla para a que revisei Plan Rosebud [La escena del crimen e Convocando a los fantasmas] e hai cousas que se din naquelas entrevistas que se lles dá por revisar, pois… A liberdade de expresión, habería que explicárllelo, é o dereito a dicir e escoitar cousas que non nós gustan. Non penso que haxa que meter no cárcere á xente de Hazte Oír, haberá que ter argumentos e debater sobre iso noutros foros que non sexan os xudiciais.

[mañá martes, a segunda parte da entrevista]