"En canto á política laboral, a Xunta de Galiza aseméllase a unha xestoría"

Erik Dobaño | A Coruña | 15 de maio. Jaime Cabeza estudou Dereito en Compostela, “nunha facultade antiga, de pensamento antigo, dominada polo Opus Dei” e como resposta a unha experiencia “que non me gustou nada” elixiu a docencia universitaria. Mesmo chegou a postularse para reitor da Universidade de Vigo no 2009. A Facultade de de Ciencias Xurídicas e Relacións Laborais é unha sucesión de bloques de formigón e vidro no alto dun monte de costas a Vigo, a urbe industrial do país, onde a teoría e a práctica danse a man desde hai anos, mesmo antes de que Jaime Cabeza empezara, a mediados dos oitenta, a asistir as clases de profesores de “extrema dereita que o que ensinaban era dereito pre-constitucional” en Compostela, onde a distancia entre a teoría e a práctica era enorme.

Que é o traballo para un estudoso do Dereito do Traballo?
Esa é a pregunta que hoxe estamos a facermos: que é o traballo?, que é a prestación de servizos?, que supón o feito de estarmos subordinados á alguén?… que no fondo é do que se trata. Eu diría que o traballo é esta dependencia económica que temos de alguén que nos prové de traballo. Antes isto estaba moi claramente determinado: unha industria e un empregador. Agora a cousa é polifacética. Inflúen a globaliazación, as tecnoloxías da comunicación, e o traballador tamén é un autónomo ou un falso autónomo que presta servizos para Uber ou en xeral para a gig economy. A cuestión é como protexer ás persoas que dependen do seu traballo para vivir. Probabelmente os niños de precariedade máis importantes están hoxe en día no traballo autónomo, que penso que é merecente de protección. Traballar, ser traballador, utilizando paradigmas clásicos, supón vender a prestación de servizos, alienarse para vender eses servizos no mercado. No fondo, o Dereito do Traballo é un factor do capitalismo e da economía de mercado, son esas regras mínimas de equilibrio e de protección. E aí está o reto de hoxe en día: buscar o suxeito desa protección.

Que é o emprego?
Traballo e emprego son termos polisémicos. No mundo anglosaxón fálase de workers e employers. O primeiro é un termo máis amplo. Inclúe estas situacións como o traballo doméstico ou os coidados. Desde a perspectiva do Dereito, as cousas andan como sempre: o Dereito vai por detrás da realidade. Aínda hoxe temos problemas para regular o emprego doméstico. E cando o que hai é un Ministerio de Emprego e non un Ministerio do Traballo, parece que o importante é colocar á xente. E na disputa política o emprego acaba sendo o deterioro do traballo e xa non se pregunta polas condicións, hai que empregar á xente, que baixen as taxas de desemprego… Cando se fala así de emprego é un elemento máis do mercado de traballo, non se fala de protección dos dereitos dos traballadores. Son datos, non dereitos. O dereito do traballo é dereito dos traballadores, non é imparcial, o que quere é outorgarlles aos traballadores un status de cidadanía. Ten esa compoñente política de dignificación da persoa por medio de dereitos que se conseguen no mundo do traballo.

E que é a precariedade?
É unha constelación de situacións. Situacións nas que as persoas non teñen seguridade na súa relación de prestación de servizos. A precariedade pode vir da inestabilidade do emprego, polo traballo a tempo parcial, polo traballo para unha axencia, do teletraballo, ou aínda sendo autónomo pola fonda subordinación económica a un cliente, pode ser ou non fraude, pero en todo caso é precariedade, tamén pode vir polas condicións dos inmigrantes, pola economía informal… son situacións que se poden dar varias ao mesmo tempo nunha mesma persoa.

O dereito do traballo é dereito dos traballadores, non é imparcial, o que quere é outorgarlles aos traballadores un status de cidadanía. Ten esa compoñente política de dignificación da persoa por medio de dereitos que se conseguen no mundo do traballo.

A precariedade veu desbordar esa capacidade do Dereito do Traballo para a defensa política das traballadoras e dos traballadores?
Todos os ensaios de adaptar o Dereito do Traballo para xerar máis emprego fracasaron no seu obxectivo. A finalidade do dereito do traballo non é o cualitativo. Non se pode transformar nun dereito do emprego. Nos anos 2006 e 2007 no Estado había unha taxa de temporalidade superior ao 33%, e agora volve pasar o mesmo. Facilitouse a contratación máis atípica, máis a tempo parcial pero tamén temporal. E a temporalidade está a subir porque do que se trata é de diminuír a taxa de desemprego. As veces úsanse ferramentas erradas para loitar contra a dualidade. É o caso da rebaixa da indemnización por despedimento para tratar de fomentar a contratación. Que está sucedendo? A reforma recortou a protección dos que tiñan emprego, mais a realidade é teimuda é o que sobe é a temporalidade. E xa non estamos na época na que a construción elevaba as taxas de temporalidade, a pouco que continúe esta tendencia, imos ter as mesmas taxas de temporalidade sen que se concentre nuns poucos sectores. Demostrouse que a solución á precariedade non era rebaixar os dereitos dos que tiñan traballo.

Mais o que nos venderon foi que a reforma laboral crearía máis emprego, que se reducirían as taxas de desemprego… pero parece que o que estaban atendendo era a outra cousa, non?
Insisto, non se pode utilizar o dereito do traballo como instrumento para políticas de emprego, de mercado laboral. Os ensaios van fracasando uns detrás doutros. Evidentemente, o dereito do traballo é o sistema de regulación máis político porque o que pretende é incidir no balance de poder no sistema produtivo. Se lle quitamos todo o atrezzo, detrás da última reforma o que hai é unha rebaixa dos dereitos dos traballadores e un incremento do poder do empresario, da unilateralidade, unha rebaixa da democracia nos centros de traballo. Foi algo deliberado e ao servizo de certos intereses.

Cales son as ferramentas para o crecemento do emprego?
O emprego só crece se crece a economía, o reto está en conseguir trasladar ese crecemento económico ao emprego. Iso sucedeu na década anterior, antes da crise. Con algo tamén virtuoso, a moderación salarial con incrementos sostidos. Pero iso é economía, non é dereito…

E que está pasando hoxe?
Pois que a economía do Estado está crecendo a un ritmo superior ao da media da Unión Europea, pero o desemprego está baixando moito máis lentamente que na década anterior e, curiosamente, sendo os salarios máis baixos. Así que hoxe España é un estado máis inxusto do que era hai quince anos. Resumindo, o dereito do traballo non é unha das ferramentas máis axeitadas para crear emprego e a regulación actual non está ao servizo do aumento do emprego, está ao servizo do crecemento do beneficio empresarial.

Detrás da última reforma o que hai é unha rebaixa dos dereitos dos traballadores e un incremento do poder do empresario, da unilateralidade, unha rebaixa da democracia nos centros de traballo.

Cando perdeu a clase traballadora a capacidade de defenderse a través dos dereitos e das leis?
Seguramente foi un proceso moi lento, pero tampouco as cousas hai que velas sempre desde o pesimismo. Eu son un gran defensor da Unión Europea, pero sucede que é un organismo político que está gobernado por políticos concretos. E no ámbito do dereito sucede o mesmo. Cando perderon os traballadores? Ao mellor é que non perderon tanto… Non hai que abandonar a esperanza. Verá, desde hai uns cantos anos temos un incremento sostido das taxas de afiliación aos sindicatos. Os sindicatos, cada vez, teñen máis lexitimación social. Non é que a taxa sexa alta, é do 19%, pero está por riba da media da OCDE. Sempre que alguén cuestiona a lexitimidade dos sindicatos, eu respondo que os partidos teñen menos taxa de afiliación. Quero subliñar que hai cousas virtuosas: temos un sistema de negociación colectiva eficaz, temos unha representación dos traballadores nos centros de traballo aceptábel…

Pero esa realidade xa non é a de todas e todos os traballadores.
É certo, estamos asistindo á creación dun novo paradigma produtivo, isto ten que ver máis co ámbito da organización das empresas, o problema do dereito é que vai sempre no furgón de cola.

Pero seguen servindo as vellas ferramentas da negociación colectiva, da protección social…?
Por suposto. Pero temos un problema de adaptación. A acción sindical non pode ser a mesma cando hai situacións como a do teletraballo no mundo das novas tecnoloxías ou prestacións de servizo duns países máis desregulados a outros… Estamos na globalización, e temos problemas evidentes como o da carreira cara abaixo nas condicións laborais, as cadeas de subministro… Por exemplo, como se pode esixir a unha multinacional que vixíe para que ao final da cadea non haxa traballo infantil ou traballo forzoso ou discriminación? A acción sindical terá que diversificarse e actuar tecnoloxicamente, promover ámbitos transnacionais, os medios tradicionais non valen. E tamén se terá que reformar a negociación colectiva. É un problema de adaptación.

Hai convocada unha folga xeral no país para o 19 de xuño, pero non todos os sindicatos están por ela. Que opina desa división permanente?
Paréceme mal. Penso que é un problema endémico de desconfianza sistemática entre o sindicalismo nacionalista máis representativo e o non nacionalista. E as culpas creo que están nas dúas partes. Se miramos ao que pasaba nos anos oitenta, UXT e Comisións estaban sempre rifando entre elas, e iso conseguiuse resolver. Co sindicalismo nacionalista, evidentemente hai intereses distintos. Pódese discutir se o ámbito da construción, do metal ou da hostalaría deben estar regulados por un convenio galego ou por un estatal. Pero esa discusión paréceme que ten máis ide estratexia que de esencialismo. Se miramos aos resultados das eleccións sindicais, na practica hai un empate entre os tres. No fondo da división está esa desconfianza. Pero a nosa realidade laboral é o suficientemente complexa para que houbera unha maior unidade sindical. Respecto da folga, o outro día debatía con líderes da CIG esta cuestión. Non dubido que haxa motivos para convocar unha folga; a cuestión está en ver se estratexicamente é o momento, se a clase traballadora está madura para ir a unha folga agora. É unha cuestión de estratexia, non de fondo.

Os sindicatos son autónomos do Estado ou como os chamados partidos ‘cártel’, a maioría hoxe, están condicionados por esa ‘cartelización’?
Esa é unha das acusacións máis habituais contra os sindicatos. A día de hoxe, falar dunha especie de neo-corporativismo, paréceme que non se corresponde coa realidade. De feito, estamos vivindo unha época na que a concertación social practicamente desapareceu. Houbo momentos en que si, por exemplo na primeira etapa de Felipe González ou no primeiro goberno de Rodríguez Zapatero… Pero dicir que o sindicalismo está metido no goberno é deturpar a realidade. Aquí optouse por un sistema de sindicatos fortes, representativos e concentrados. Foi unha aposta sensata. Temos sindicatos con certa responsabilidade social. Este modelo produce, entre outras cousas, baixa conflitividade. Preferiríamos sindicatos máis atomizados, con prácticas máis salvaxes, incapaces de chegar a grandes acordos, incapaces de manter unha política sostida de rendas…?

Dicir que o sindicalismo está metido no goberno é deturpar a realidade. Aquí optouse por un sistema de sindicatos fortes, representativos e concentrados. Foi unha aposta sensata. Temos sindicatos con certa responsabilidade social.

Tamén están as desempregadas e desempregados, todas esas vítimas da flexibilidade. Que respostas hai para elas desde o dereito?
Chamámoslle Estatuto dos Traballadores a unha lei que precisamente nos confire unha esencia, un estado, unha capacidade de ser. Vendemos o noso traballo para sermos cidadáns con dereitos. E iso é o que se está deteriorando. Para min a palabra non é precariedade, a palabra é vulnerabilidade. Somos máis vulnerábeis do que o eramos antes, e cada vez hai perfís máis vulnerábeis. Que acontece? Efectivamente, que o traballo non supón xa un status de cidadanía. E detrás está unha idea incómoda da que nunca se fala: asumimos certa taxa de informalidade… Desde os anos duros da crise non volvera pasar, parece que os traballadores atrévense un pouco xa a dicirlle que non aos empresarios cando lles piden que fagan dúas ou tres horas a maiores que non lles van pagar, ou cando lles cambian as condicións ou cando abusan da contratación temporal abusiva. Por que esa tolerancia? No noso modelo de relacións laborais hai pouco traballo informal, pero hai espazos de informalidade. Iso é froito dunha combinación de varios factores: unha lexislación flexíbel, escaso rigor no control da aplicación das normas, e tamén tolerancia de certa informalidade. Convivimos cunha crise espantosa e o realismo sindical tamén tolerou eses espazos de informalidade. Todo iso contribúe a xerar vulnerabilidade.

Se non se cumpren as leis, que está facendo a inspección?
Eu teño en xeral unha moi boa opinión desde corpo de funcionarias e funcionarios públicos. Pero están sometidos a certas limitacións. A primeira é que o número de inspectoras e inspectores é baixo para asegurar o cumprimento das leis. E despois está como se conciben as normas. As veces, fanse para que a labor de control resulte moi complicada. Posibelmente a loita contra a temporalidade terá que vir da man dunhas políticas protección dos traballadores e doutras de control da fraude. Faltan funcionarios, recursos para poder desenvolver políticas e falta vontade política.

Hai economistas, sociólogos e filósofos que afirman que imos cara unha sociedade postsalarial e que hai que ir pensando en solucións como a renda básica universal dado que o mundo laboral xa non permitirá estruturar as vidas.
A min paréceme que como elemento de civilización o traballo vai manter a súa posición. O traballo digno, decente, con dereitos, vai seguir dando o status de cidadanía. O debate da renda básica está nun plano distinto, e non vai necesariamente da man co do futuro do traballo. Pero é complementario. Unha renda básica universal é unha idea moi atractiva. A cuestión é preguntase sobre as experiencias nas que está funcionando. Mais aínda que sexa politicamente posíbel e se se puidera introducir, non substituiría á idea do traballo como elemento de civilización, de socialización e democratización. Eu síntome plenamente partícipe da sociedade porque o meu status profesional é o que me dá unha dignidade como cidadán industrioso.

Para min a palabra non é precariedade, a palabra é vulnerabilidade. Somos máis vulnerábeis do que o eramos antes, e cada vez hai perfís máis vulnerábeis.

Que é o que máis lle preocupa das políticas públicas no país?
En canto á política laboral, a Xunta de Galiza aseméllase a unha xestoría. Se me pediran que identificase unha política laboral activa da Xunta nos últimos dez anos, non sabería. Para facer política hai que querer facer política.

Porén, diante diso a Xunta de Feijóo sempre exhibe as taxas de desemprego…
O que demostra a súa ignorancia. Imos ver: por que estamos nas taxas máis baixas do Estado? Porque temos o maior número de pasivos de todo o Estado español. E mesmo así, temos un desemprego que practicamente se achega á media. Desde a Xunta sempre miran como está Andalucía. Pois con maior taxa de desemprego porque ten máis poboación activa, claro; pero tamén con maior taxa de ocupación. Non sei se o fan porque descoñecen a realidade ou porque teñen moi mala fe, ou polas dúas cousas ao mesmo tempo. O elemento fundamental de medición é a taxa de actividade e a situación do país é realmente catastrófica, con moita poboación pasiva e moita emigración. Estamos no sitio peor, coas taxas máis baixas de ocupación e de actividade, e cunha taxa de desemprego máis baixa ca media pero non moi lonxe. E o problema non está nunca na norma xurídica, está nas políticas económicas e nas políticas sociais.

Que políticas son as máis urxentes?
Evidentemente, as de natalidade. Onde están? Que facilidade se lle dá a unha parella traballadora ou a unha familia monoparental para que asuma o reto da maternidade ou da paternidade? É un debate sempre adiado. E xa está escrito, no 2050 haberá 300.000 galegos menos dos que somos agora porque as nenas que van ser nais xa están aquí, e son as que son.

Eu síntome plenamente partícipe da sociedade porque o meu status profesional é o que me dá unha dignidade como cidadán industrioso.

Por que tanta alarma coas pensións?
O Pacto de Toledo apostou por vincular as pensións ás cotizacións porque defendía que así sería sostible o sistema. Era un paradigma de pura caixa. Daquela estábanse xubilando as xeracións da posguerra, é dicir, as ‘que non naceron’… pouca xente xubilándose e moita traballando; pero a cousa empeorou porque as cohortes de poboación que se xubilaba ían sendo maiores e cando nos toque á xeración do baby boom é evidente que coas cotizacións non vai chegar. Un país que crece ten que ser quen de soster as pensións, a cuestión é como chegar a eses recursos, como se financian… A pregunta non é cantos cartos temos para sufragar as pensións, senón que nivel de pensións queremos e como as sufragamos. Na actualidade gástase o 12,5% do PIB, menos da media dos países mediterráneos e só un pouco por riba do gasto en Francia e Alemaña, pero alí xeráronse hai anos modelos de pensións profesionais nas empresas.

Pode Galiza compensar as pensións máis baixas do Estado?
Ademais de compensar as pensións baixas no curto prazo, habería que ver que problema temos para que as pensións sexan tan baixas. Moitas nosas pensións veñen de sectores produtivos que estiveron infradotados, o antigo réxime especial agrario, os autónomos, os do mar.

Preocúpalle a ‘desestatalización’ das normas que avanzan os tratados internacionais que se negocian na actualidade?
Non son un defensor do proteccionismo. Hai unhas tensións moi fortes e xa me referín á carreira cara abaixo das condicións laborais. Pero iso terase que resolver mediante outro tipo de réplicas: negociación colectiva transnacional, códigos de conduta, estándares laborais mínimos, erradicación do traballo forzoso… E recoñocer que cousas como o traballo forzoso tamén están aquí, en Europa.