"O fillo do emigrante, diante de calquera volta da vida, móvese"

Erik Dobaño | A Coruña | 21 de maio. “Jorge Bustamante estivera aquí nunha estadía cando eu ía no quinto curso, e el presentaba un estudo sobre os fluxos de emigrantes entre México e os Estados Unidos. Deixoume impresionada o seu método. Facían unhas enquisas a un lado e a outro da fronteira. Dun xeito moi rápido, e a min aquilo parecíame imposíbel. A medida que me fun metendo no tema das migracións, decateime tamén que as cousas non son tan azarosas, terminas desenvolvendo un traballo por algo… parte da miña identidade púxose en xogo e enganchei co asunto das migracións. E fun derivando cara aí, cara a emigración até chegar a darme a man coa emigración histórica do noso país… Todo iso tiña unha razón de ser: as miñas avoas, as miñas tías e todas as vivencias migratorias dentro da miña propia familia. En concreto en Arxentina… Co ESOMI levo traballando desde o 2002. Ao principio dediqueime á muller inmigrante en Galiza. Eran os primeiros anos do milenio e eu traballaba na distancia entre os discursos e os feitos, a acollida. Andando o tempo, sería polo 2008, Antonio Izquierdo faloume dunha idea sobre unha disposición adicional na Lei da Memoria Histórica. Concedíase a nacionalidade aos descendentes de españois no exterior. Foi cando se activou a miña historia familiar. Fun a Arxentina, a Cuba… E mesmo puiden saldar unha conta pendente que era reconstruír a historia migratoria dos meus”.

Esa historia recuperouna Montserrat Golías, coruñesa da Agra do Orzán, dunha súa tía que emigrara no vapor Buena Esperanza no ano 42. Naquela época de emigración masiva, conta a socióloga, non só eran as circunstancias económicas as que empurraban á xente a marchar. “Hai moitas historias detrás, historias de enfrontamentos familiares e rupturas, topeime con moitos casos de fillas ou fillos de nais solteiras que non o souberon até que empezaron a tramitar a nacionalización. A emigración levara consigo moitos segredos”, di Montserrat Golías no seu despacho na UDC, mentres busca datos entre os papeis.

Pode o Estado elixir quen emigra?

Aparentemente non hai unha selección migratoria, pero se ti reparas nos procesos de regularización, naturalización e nacionalización de estranxeiros, ves como claramente se beneficia a unhas procedencias fronte a outras. Para o Estado, hai preferidos e hai intrusos. Se nos remontamos aos primeiros anos deste século, en España nin había lei de estranxeiría. Entón chega a lei e comenzase a controlar os fluxos, impóñense visados para uns si, para outros non… Naqueles anos, a emigración usouse como arma electoral, penso que foi nas eleccións que gañou Aznar por maioría absoluta [marzo do 2000]. Pasara aquilo do Ejido… A emigración estaba enriba da mesa en calquera debate político. Desde aí empezou a favorecerse aos emigrantes latinos diante dos africanos, e sobre todo magrebís. Desde a primeira lei, os estranxeiros son convertidos en sospeitosos. Úsase o termo ilegal… Agora mesmo nin temos lei de nacionalidade, temos un Código Civil moi antigo (1889), vaise parcheando, e tamén favorece aos preferidos. Hoxe, os emigrantes que veñen de Latinoamérica e das antigas colonias só precisan de dous anos de estadía para poder solicitar a nacionalidade, mentres que aos africanos se lles esixen dez. Artígo 22 do Código Civil. Esta ese discurso gobernamental que di que o que se fai, faise para favorecer o arraigo cultural. Pero mesmo pasou que cando o corralito en Arxentina o goberno español quixera impor visados, desde Arxentina tiveron que lembrarlle a débeda con eles pola emigración da posguerra. E daquela eran descendentes de españois. Houbo atrancos e devolucións de arxentinos até moito despois do corralito. 

A que obedecen as leis, ás preferencias da poboación? Ou, é a poboación a que obedece ao que se fomenta desde o Estado, mesmo o odio?

Se pensamos en todo o que sucedeu arredor do caso do Ejido, pois non sabes moi ben até que punto é primeiro o social ou primeiro o político. Naqueles momentos o político estaba beneficiándose daquelas mobilizacións que protestaban contra a presencia dos marroquís. É unha opinión persoal, pero penso que hai momentos nos que a política tira proveito destas cousas. E despois está a presión que exercen outras instancias sobre os Estados. Naqueles anos desde Europa se dicía que España tiña manga ancha e por riba este non era o Dourado que viñan buscando, senón que era zona de paso, o coladero de Europa. Así que desde Europa chegou unha advertencia: tedes que controlar esas entradas.

Despois veu ese proceso de substitución de emigrantes procedentes de África polos que viñan de Latinoamérica e que reflicte nalgún dos seus traballos?

Son datos. E son ben evidentes. Houbo varios procesos de regularización, e algún moi potente como o de 2005, e alí xa se vía que os emigrantes latinos, especialmente daquela os ecuatorianos, están substituíndo aos magrebís. Lembro debates neses anos nos que a xente recoñecía que os magrebís viñeran para levantar o campo español e que agora se prescindía deles. E o discurso que se transmite á sociedade sempre é o mesmo: arraigo cultural.

Que pensa dese discurso?

Persoalmente, penso que é moi relativo. Pregúntalle a un granadino con quen ten máis que ver, se cun marroquí ou cun ecuatoriano… pois igual cambian as percepcións. O que está detrás dese discurso é a mesma cor de pel, a mesma relixión, o mesmo idioma. E esas preferencias aparecían tamén no discurso dos empresarios que buscaban traballadores.

Nesa substitución tiveron que ver tamén novas necesidades, como os coidados.

Houbo nichos de emprego, que lles chamamos nichos porque de aí non se sae, quedaron baleiros de españois. No caso dos coidados, a comezos de século, cando xa se fala de España como lugar de inmigración, en paralelo estase a producir a latinoamericanización da inmigración, protagonizada por mulleres. E pasa isto porque as tarefas reprodutivas tamén estaban sendo abandonadas polas mulleres españolas. E do mesmo xeito que os estereotipos xogan en negativo, tamén se inventan estereotipos que xogan en positivo con determinadas procedencias, e dise que as mulleres latinas son máis doces e cariñosas e máis axeitadas para coidar dos maiores. Raquel Martínez, compañeira do ESOMI, no seu libro Bienestar y cuidados: El Oficio del Cariño analiza polo miúdo a relación entre a inmigración e os coidados, en Galiza.

Pregúntalle a un granadino con quen ten máis que ver, se cun marroquí ou cun ecuatoriano… pois igual cambian as percepcións. O que está detrás dese discurso do arraigo cultural é a mesma cor de pel, a mesma relixión, o mesmo idioma. 

Cal foi a evolución en Galiza?

En Galiza todos os fenómenos dos que vimos falando acontecen un pouquiño máis tarde. Pasará tamén co impacto da crise. Aquí a xente non chega tanto por motivos de oferta laboral; chega ao mellor por outros de carácter social ou familiar. Trátase dunha emigración vinculada coa emigración histórica. Pode que en números absolutos os estranxeiros en Galiza pareza que son poucos: no 2016 andariamos nun 3% da poboación… pero chega moita máis xente, contando os nacidos no exterior que teñen a nacionalidade española, estamos xa nun 8%. Un dos atractivos que tiña España era que moitos destes descendentes de españois tiñan resolto un dos principais atrancos cos que se atopan os inmigrantes, que é a situación xurídico-administrativa. No caso de Galiza ademais están as redes familiares ou veciñais que ofrecen o primeiro acubillo. As redes servían mesmo para conseguir emprego neses nichos laborais. Moitos netos de galegos expulsados polo corralito tiñan unha formación elevada, elixiron Galiza pero perderon status. O téxtil foi un nicho moi claro para moitas mulleres inmigrantes. E en xeral, na maioría dos traballos, estaba presente a economía somerxida.

Que pasou durante a crise?

En Galiza só houbo un ano no que o saldo migratorio foi negativo: o 2013. Nese ano houbo máis saídas que entradas. É dicir, non deixou de chegar xente. Ten a súa lóxica. Cando alguén emigra, cando leva certo tempo nun país, non arranca de primeiras despois de quedar no desemprego. Esperas. A ver se mellora. Hoxe úsase a palabra resilencia, que é o aguantar de toda a vida… E mesmo moitos botaron raíces. Non temos que pensar nesa emigración individual, a situación pode ser ter que mover unha familia enteira. No caso galego, a maioría das saídas son de españois, e entre eles, moitos naceron no estranxeiro. Son ou ben descendentes de galegos que foron nacionalizados ou xente que levaba o tempo suficiente para ter a nacionalidade española por residencia. Non son novos emigrantes nestes casos. En fin, que nos comezos da crise non cabía esperar que a xente marchara dun día para outro.

Quen segue chegando?

Hai españois e hai estranxeiros. No 2016, 15.736 entradas… 2.900 eran nacidos en España, podemos falar de retorno. Doce mil eran nacidos no estranxeiro, pero deses, o 18% tiñan a nacionalidade española. Esta situación dáse nas rexións do Estado que tiveron conexión coa emigración histórica. De onde veñen? A maioría dos que veñen con nacionalidade proceden de Suíza e Venezuela. Despois están Francia, Alemaña, Reino Unido, Arxentina, Brasil, Cuba e México… estamos falando dos países latinoamericanos receptores da emigración histórica e os europeos que nos recibiron na década dos 60. Son cadeas migratorias que nunca se romperon, pasa en Suíza, que é constante, algunhas con América Latina pararon e volveron reactivarse. O caso de Cuba é sorprendente: familias que estiveran desconectadas desde a década dos trinta ou corenta volvéronse conectar xa nos anos dous mil. Pasaran unha ou dúas xeracións. Pero as veces hai necesidade de moverse e é preciso rearmar esas familias.

E en canto aos estranxeiros, de onde veñen?

Principalmente de Portugal, como é lóxico. Sempre pasou. Despois están Romanía, Colombia… neste caso no hai ligazóns históricas, pero levan moitos anos asentados aquí… e a continuación repítense eses países con vínculos: Brasil, Venezuela. No caso de Venezuela, o fluxo é moi forte nestes dous últimos anos pola situación do país.

A EMIGRACIÓN HISTÓRICA

Que aprendeu de cruzar experiencias da emigración actual coas da emigración histórica?

O fillo do emigrante, diante de calquera volta da vida, móvese. Por iso sempre se mantiveron os fluxos. Hoxe fálase de financiar o retorno. Que significa? Que lles pagan a pasaxe? Na Costa da Morte hai aldeas baleiras e a xente segue indo a Suíza. Van e veñen en función da situación. Ese é o fluxo máis importante que temos hoxe no país. Para que o retorno se non che ofrecen nada aquí?

Di que a demanda de nacionalidade para os descendentes dos emigrados a América viña de lonxe, entón abriuse a porta a través da Lei da Memoria Histórica. Como foi ese proceso?

Foron as avoas, sobre todo elas, as que empuxaron ás netas e os netos a pedir a nacionalidade cando o corralito. Elas, as avoas, pensaban: teño os contactos, unha rede na miña terra, mesmo teño unha casa e unha leira, mais o neto, como non ten nacionalidade española, non pode ir alá. E dábase o caso tamén de netas ou netos de exiliados que viñan aquí como irregulares cando o exilio fora tan recoñecido en América… Pero o Código Civil di que aquí se transmite a nacionalidade por sangue, descendencia directa. Entón apareceu aquela disposición adicional na lei e fun a Arxentina e a Cuba ver quen eran esas xentes que entraban no proceso de regularización. Seus pais, a segunda xeración de emigrantes, perderan a oportunidade de regularizase como españois cando alcanzaron a maioría de idade. Tiñan dereito, pero loxicamente andaban máis preocupados por sentirse integrados alá, así que non cumpriron o trámite nos consulados, e a perderon polo que se chama “asentimento voluntario”. Imaxino a situación daquelas mozas e mozos. Fillos de emigrantes, fartos do pranto dos pais por Galiza, fartos de ir ao centro rexional… sentíndome moi arxentina e buscando a integración e por riba no marco dunha educación moi nacionalizadora, pois non vou ao consulado. Nesa segunda xeración perdeuse a oportunidade de transmitir a nacionalidade española aos seus fillos e fillas Outro dos motivos de ruptura, que é importante sinalar e o caso das mulleres. A lexislación española impedía que elas transmitiran a nacionalidade, que exclúe a moitos descendentes do seu dereito de ser español. E a terceira xeración topouse cun problema, mentres que as súas avoas e avós levaban sesenta anos en Arxentina e seguían co pasaporte español, parece incríbel como se aferraron… En Cuba o proceso foi distinto e todos tiveran que elixir nacionalizarse cubanos, xa que a constitución non recoñece a dobre cidadanía. En Cuba, desde os anos corenta había leis favorecendo a nacionalización, como a do 50%, e coa Revolución foi un punto de inflexión, os que non o fixeran antes, converteronse en cubanos. 

A emigración a Arxentina estivo sempre presente aquí, non pasou o mesmo coa de Cuba, quedou un tanto invisibilizada?

O que me sorprende é que, malia a distancia, desde a década dos anos oitenta do século XIX até metade do século pasado, cando remitiron os fluxos, a comunicación mantívose constantemente. A min pasoume que empecei a falar con familia de aquí que nin sabía que existía unha vez que fun a Arxentina porque os de alá mantiveran o contacto sempre con toda a aldea… con toda a aldea!. Con Cuba, pois cortouse esa comunicación: machadazo, ditadura, réxime… En Cuba os galegos estiveron moi recoñecidos, pero ficaron incomunicados co país. En Arxentina están moi presentes os centros galegos, e está o asunto do voto exterior polo que os políticos sempre estiveron indo alá, os emigrantes tiñan a nacionalidade española ou a dobre nacionalidade, e polo tanto eran potencias electores. En Cuba a dobre nacionalidade é anticonstitucional; entón, os nosos galegos alí non son españois. Coa Revolución rexurdiron os centros rexionais tamén alá, pero nin tiñan dereito a voto aquí nin podían demandar axudas.

En Arxentina a emigración fora moi endogámica e o país estaba presente nas familias, nas celebracións, nas festas… hai un colega historiador arxentino, Ruy Farías, que fala de Little Galiza. En Cuba, Galiza non está tan presente nas vidas cotiás porque houbo mestura, Cuba é un crisol, non? A identidade nas familias perdeuse.

Que idea ou ideas deste país topou entre esa emigración?

Esas mozas e mozos, e xente máis maior tamén, que empezaron a chegar aquí con aquelas regularizacións coñeceran Galiza a través dos ollos das avoas e dos avós e ao chegaren tiñan como un shock… En Arxentina a emigración fora moi endogámica e o país estaba presente nas familias, nas celebracións, nas festas… hai un colega historiador arxentino, Ruy Farías, que fala de Little Galiza. Fálase o galego, a gastronomía, mesmo romarías. En Cuba, Galiza non está tan presente nas vidas cotiás porque houbo mestura, Cuba é un crisol, non? A identidade nas familias perdeuse… A identidade é cubana, só cubana. Entras na casa dun galego en Arxentina e non falta unha peza de Sargadelos ou un encaixe de Camariñas… en Cuba esa identidade diluíuse.

Hai memoria alá dos que fuxiron coa Guerra, da propia Guerra?

As veces penso que hai máis memoria daquel tempo no exterior que aquí mesmo. É tan claro como o que sucedeu con todo o proceso da Querela Arxentina. Aquí inhabilitaron a Garzón, pero Servini deu continuidade ao proceso ao franquismo desde Bos Aires. As netas e os netos son os querelantes. Parece que a terceira xeración é a que reivindica e denuncia dous esquecementos fundamentais. Dunha banda, o da Transición que é o esquecemento da Xustiza; e doutra, o esquecemento dos emigrados, nomeadamente daqueles emigrados que por unhas causas ou outras xa perderan a nacionalidade. A segunda xeración sufrira coa emigración dos pais, co desarraigo dos pais… As avoas e os avós acaban por contarlle ás netas e os netos cousas que non contaran antes. E logo está a distancia: parece que cando pasa determinado tempo xa se pode falar das cousas. As netas e os netos somos os receptores dese legado e por iso, arredor do ano 2000, empezan a emerxer todos estes movementos memorialistas, ao mesmo tempo que a reivindicación da nacionalidade.

Por tanto si tiña sentido que aparecera a emigración nunha lei de memoria histórica?

Si. Memoria, exilio e emigración están conectados. Adóitase a dicir que houbo poucos exiliados. Sabemos o que pasou en México e Francia porque recoñecían ao goberno da República e se puideron cuantificar os exilios. Pero no caso de Arxentina, nos anos corenta Perón tiña moi boa relación con Franco. Arxentina non recibía a exiliados. Moitos entraron pola vía económica, coa carta de chamada dun parente, co reagrupamento… Eran ideoloxicamente roxos, pero aos efectos non figuran como exiliados. Polas historias que me contaron no traballo de campo, o enfrontamento entre partidarios da República e partidos de Franco mantívose moi vivo: está aquela historia dos dous cafés, o Iberia no que se reunían os republicanos e enfronte o Español nunha avenida de Bos Aires e o día que acabaron a pedradas uns cos outros. En Cuba pasou o mesmo, pechoulle as portas aos exiliados ata o ano 59. En Arxentina entraban grazas as redes familiares, pero en Cuba era máis difícil.

Para rematar. É vostede profesora na universidade, trata con centos de rapazas e rapaces que quizais xa saben que terán que coller as maletas, outra vez, como fixeran os avós. Que pensa diso?

Véxoos e penso cando eu tiña a súa idade e sei que o teñen moi, moi difícil. A nós aconsellábannos aquilo de saír fóra para aprender o inglés ou facer un mestrado. Elas e eles ven o que está pasando cos que remataron a carreira e con outros. Teñen claro que acabarán saíndo. Está nos datos estatísticos, os que máis saen de España son os españois, a xente coa nacionalidade española. E para onde saen? A Reino Unido e a Suíza. Estes, os de Suíza, aproveitan as cadeas migratorias.

Podemos dicir que a nosa xeración e a dos nosos pais viviu a paréntese, unha situación anormal na historia do país na que zafamos da emigración?

A dos nosos pais foi a do desarrollismo, puideron comprar un piso, un coche… Eu penso que a nosa foi a dunha mentira, aquilo de que o fillo do patrón e o fillo do obreiro, todos á universidade… Hoxe volvemos aquela outra época na que non todos somos iguais, non todas podemos ir á universidade, para moita xente a mirada ao futuro é fóra e a maioría en traballos non cualificados.