Exterminio, 1936

Redacción adiante | A Coruña, 29 de novembro.  Na Deputación da Coruña, entre retratos dos perpetradores, colga un de José López Bouza, último presidente republicano da entidade entre marzo e xullo do 36. López Bouza posa cunha copia do Estatuto do 36. É a única pegada visíbel daquel fito do 36 no salón de plenos da centenaria institución que segue en proceso de desconxelación dentro desa estrutura obsoleta que é a Administración do Estado español, perpetrado en xullo do 36, e vixente hoxe en símbolos, actitudes e ideoloxías que representan o que representan os retratos que rodean a López Bouza.

Os perpetradores é o nome que lles dá aos golpistas do 36 e asasinos nas décadas posteriores o historiador Antonio Míguez Macho, un do Histagra (USC) que anda na procura de construír un novo relato daquel horror. Míguez Macho enarbora cunha man as novas palabras e na outra empuña as cifras da represión. Para soster as palabras e preciso entender o que pasou, di, porque aínda “estamos empezando a entender”.

“Empezamos a entender porque aínda nos doe”, replica Marcos Abalde, mestre, dramaturgo e poeta, no peche dunha xornada sobre lingua e memoria que este xoves organiza a Deputación da Coruña desde a área de Normalización Lingüística. Marcos Abalde acaba de pronunciar unha conferencia sobre os efectos psicosociais da amputación da lingua polo franquismo que explican o colapso na transmisión familiar do galego. Abalde empuña estudos clínicos e enarbora termos duros: “Xenocidio. É preciso que exista esa palabra para tratar de comprender aquela violencia, o exterminio, o lingüicidio”.

“A base da desgaleguización do país está no asasinato de Alexandre Bóveda, que é o principal redactor do Estatuto de Galiza. 1936 clausura o ciclo iniciado coas Irmandades da Fala en 1916. Neses 20 anos conseguen oficializar a lingua galega. 1936 supón unha ruptura total, unha catástrofe social. A política lingüística que precisa este país é a que deseña Castelao para aquelas crianzas, para os fillos de Alexandre Bóveda, os netos de Alexandre Bóveda, os bisnetos de Alexandre Bóveda. Recoñecer o traumático onde a lingua adquire un papel fundamental na reparación dos vínculos individuais, familiares e comunitarios. A lingua ten unha función reparadora, reparadora dos vínculos sociais”, conclúe Marcos Abalde a súa solemne proclama en defensa do galego.

“A base da desgaleguización do país está no asasinato de Alexandre Bóveda, que é o principal redactor do Estatuto de Galiza. 1936 clausura o ciclo iniciado coas Irmandades da Fala en 1916. Neses 20 anos conseguen oficializar a lingua galega”, sostén Marcos Abalde.

“Hijas de ganaderos”

Luz Fandiño, poeta e migrante, fala nun vídeo da súa experiencia traumática na escola franquista e do auto-odio que a subleva desde moza, “mesmo inventaban unha xerga para non ter que falar o galego!”, alporízase cando conta un conto dunhas mulleres, nai e filla, que marcharan a Francia e ao volver a aldea xa non entendían a avoa. Luz Fandiño, que aprendeu a facer versos en galego na Biblioteca do Centro Galego de Bos Aires xa moza, conta a historia da nena a que a mestra lle rebentaba as frieiras dos dedos. “Non sabía que levara comigo esa dor”, di. [Abalde explicará logo por que, porque mecanismos a dor nos acompaña sempre, de xeración en xeración].

Das xeracións da súa familia fala tamén Iria García, psicopedagoga e impulsora da Semente Trasancos. E conta unha historia terríbel, a do avó que vivía ao lado do cuartel no 36 –”so os que vivimos aquilo sabemos o que foi aquilo”– que gardou silencio social en galego, que educou ás fillas en castelán e cando morreu a avoa xa non volveu dicir unha palabra en galego. Iria explica o trauma como unha “anulación da identidade para facer desaparecer os riscos” e asegura que a inhibición, a negación e a adquisición dunha crenza que fixera soportábel aquilo son cousas que se transmiten, e que na fala adquirida, o castelán, tamén se transmiten afectos apagados, planos. E Iria confesa que ela, a través dos fillos aínda cativos e aínda galegofalantes, protexidos no contexto actual nunha Semente, esas lixeiras arcas de Noé que seguen sen atopar terra firme, confesa que ese é seu xeito de reparar ao avó, os danos que pasan de xeración en xeración.

O avó que vivía ao lado do cuartel no 36 –”so os que vivimos aquilo sabemos o que foi aquilo”– que gardou silencio social en galego, que educou ás fillas en castelán e cando morreu a avoa xa non volveu dicir unha palabra en galego.

Fala Iria Veiga, psiquiatra e @rainhavermella, para denunciar non seu ámbito profesional o trato a lingua por parte das institucións sanitaria pode resumirse en desleixo. Que alguén podería pensa que, dada a situación catastrófica da lingua, alguén estaría pensando nalgunha iniciativa. Pero non.

“O galego desaparece e se persegue”, di Encarna Otero, historiadora e política. E conta como na escola que ela viviu, “estaban as finas, as fillas da estrutura do Réxime, e estabamos as outras, e dicíannos: ‘no habléis en gallego que parecéis hijas de ganaderos”. Dicir roja era dicir puta, lembra Otero que conta como os dous elementos de opresión eran a ideoloxía falanxista e a Igrexa, “non esquezamos á Igrexa”.

Afasia, alexitimia

“O relato que impuxo o franquismo daba conta dun proceso de cauterización, duns estranxeiros que viñeran alterar a orde e as súas mortes non valían nada… pero, que orde? Había unha revolución en marcha que non ía contra nada. Pero foron os perpetradores os que crearon esas identidades ás que perseguir”, comenta Míguez Macho, que leva tempo estudando calquera posíbel pegada das vítimas para desmontar algúns mitos. E conta: 4.619 mortos, o 47% no ano 36, desde xullo, e o 35% no 37. “Non foi unha represión en quente, senón sistematizada. Con dous obxectivos. O primeiro, liquidación física e da identidade dun grupo, a maioría, o 46% eran clases medias e profesionais, o 48% deles tiñan entre 20 e 40 anos. Segundo obxectivo: un asasinato unilateral, non foi en combate, non houbo guerra, foron execucións programadas e as institución do Estado foron os axentes executores, por iso tanta potencia, tanta violencia…” E a violencia trouxo como consecuencia a afasia no grupo represaliado. Míguez Macho fala de Maus a novela gráfica sobre o nazismo e o holocausto, de como Art Spiegelman exorciza pantasmas e males recreando a dor.

“O relato que impuxo o franquismo daba conta dun proceso de cauterización, duns estranxeiros que viñeran alterar a orde e as súas mortes non valían nada… pero, que orde? Había unha revolución en marcha que non ía contra nada”, di Antonio Míguez.

A dor está no punto de partida e de chegada de calquera intento de rescatar a memoria das vítimas. Dá igual que sexan as vítimas do holocausto nazi, das torturas de calquera ditadura ou do terrorismo de Estado nas democracias.

Marcos Abalde representa o colapso da lingua, a ruptura da transmisión dos afectos, as humillacións e o desleixo nun cadro clínico psicosocial mentres se pregunta: “Como é posíbel mudar de lingua para falarlle a un fillo?”. E remite a J.J. Kress e á alexitimia como unha enfermidade que se produce pola “perda da lingua do corazón”, as dificultades dos nenos para identificar os afectos nunha lingua que é a segunda lingua dos pais. Abalde tamén sinala estratexias (o anel) para dividir o grupo, ou a violencia que serve para rachar co sentido das cousas “e de repente non se entende o que acontece e o que rexía a vida social desaparece”. “Iso foi o que pasou aquí en 1936”, di, “e aínda estamos intentando entendelo”.

E conta como os traumas se interiorizan na psique e mesmo se somatizan. E como esa dor que non resolve unha xeración pasa á seguinte, como a xeración da vítimas non pasan a etapa do dó, e a seguinte non pode elaborar un relato coherente e é na terceira, na dos netos, cando os dós non resoltos e a negación constante reaparece e agroma un desexo de saber e unha memoria reparadora. “Eses somos nós”.

E diante do colapso da lingua, Abalde, expresa un relato novo. Mostra unha fotografía de maio de 1936. O congreso de mestras e mestres en Vigo, a FETE (a Federación de Traballadores do Ensino). Hai comunistas, galeguistas, socialistas… e acordan que o curso seguinte (1936-37) debe facerse todo en galego co castelán como segunda lingua até os dez anos. A revolución en marcha.

“A ruptura na escola en 1936 foi xigantesca. Houbo depuracións de mestras e mestres, houbo violencia, tamén física, coas nenas e os nenos. Se había impunidade para asasinar aos maiores, tamén a había para maltratar na escola. Cando Luz Fandiño di que non sabía a dor que levou con ela da escola, refírese a iso”.

Para moitas familias nin foi posíbel o loito. Os mortos seguen nas cunetas. O martes na Coruña, impulsado pola mesma Deputación da Coruña, celebrarase un festival para pedir a recuperación do Pazo de Meirás. Pasaron 82 anos e aínda estamos intentando entender.