"O Miño e o Sil desapareceron como ríos"

Redacción adiante | A Coruña, 21 de decembro. Co debate da caducidade das concesións das explotacións hidroeléctricas de novo sobre a mesa, ambientalistas e activistas volven atender ás análises de Pedro Brufao, quen desde fai tempo vén advertindo dos efectos do “desgoberno” e “do caos hidrolóxico” que permite que a decisión “administrativa de outorgar a un particular un ben público durante 75 anos se fundamente en boa medida na simple vontade do político que dirixe a Administración hidráulica” e, a través de apaños legais, “eses 75 anos se convertan en situacións perpetuas”.

Que sucede cando caduca unha concesión?, como actúa a Administración?

Cando está próximo o vencemento do permiso para utilizar auga pública e facer o turbinado, desde 3 anos antes pódese pedir a extinción da concesión. Débese incoar un expediente de extinción da concesión que se ten que resolver expresamente. Declárase a extinción e inscríbese no rexistro de augas, porque até que non se produza esa inscrición, a extinción non ten efecto. O prazo do expediente é de 18 meses, nalgúns casos foi superado e houbo que volver inicialo. Pasou, por exemplo, con algunha central hidroeléctrica no río Eo.

Como está sendo de dilixente a Administración?

Hai de todo… unhas máis e outras menos. A Administración, en xeral, ten que axilizar en primeiro lugar os expedientes, para non incorrer en atrasos, e tamén ten que coñecer o estado de cada explotación mineiro-eléctrica poñendo os medios precisos. Existe desde 2009 unha orde ministerial que obriga a manter medicións e que estes datos cheguen ao organismo regulador para saber como se están a explotar estas concesións.

Que adoita facer a Administración cando caduca unha concesión, actúa igual en todos os casos?

Pois nunha época de restricións orzamentarias e de persoal, depende sobre todo da capacidade que teña nese momento o organismo regulador da cunca. Son centos de concesións a cargo de cada organismo e moitas veces resúltalles moi difícil xestionar iso.

Que beneficios recibe o Estado polas concesións?

Cobra un tributo que se chama o canon de ocupación e outro canon sobre explotacións hidroeléctricas. Pero iso, a partir de 50 megavatios de potencia… En realidade, é un custe que paga a sociedade. O que recibe o Estado non retribúe o uso privativo que se fai por parte do concesionario. Hai uns anos, para outra entrevista, fixera unha estimación que mostraba que os tributos apenas supoñen unha mínima parte do valor que producía ese uso do dominio público hidráulico [No artigo referido, El gran negocio privado con el agua de todos, Rafael Méndez, o xornalista, botaba a seguinte conta: “Las eléctricas pagan entre 10 y 20 millones de euros al año al Gobierno, según fuentes del Ejecutivo. Con ese caudal producen electricidad que, a su vez, las eléctricas cobran al precio de mercado. De media, en los últimos años han conseguido alrededor de 1.000 millones anuales de beneficios con este sistema“.] Ademais están as afeccións ao medio natural, que tamén é outro custe que asume a sociedade.

Logo, ao Estado interesaríalle recuperar as concesións?

Pero hai outro problema. Que pasa co construído? Quen obtivo o permiso tería que ter feito os números para demoler o construído, asumir ese custe. A lei de patrimonio das Administracións Públicas, a lei 33/2003, que no seu artigo 101 obriga a eliminación do construído en dominio público, refírese a calquera tipo de concesión (estradas, infraestruturas…). Disto hai xurisprudencia dabondo no que a explotacións hidroeléctricas se refire.

Estase facendo?

Nalgún caso no río Eo, si se fixo. Cantabria é a comunidade que está máis adiantada neste sentido. Tamén a Confederación Hidrográfica do Douro ten un programa de eliminación de pequenas presas e levan unhas cantas. En Gipuzkoa, a Deputación Foral, con financiación europea, tamén o está facendo. En Madrid e en Valencia tamén se eliminaron algunhas presas.

Ten o Estado capacidade, e vontade, para xestionar os encoros e as centrais hidroeléctricas que van rematando as súas concesións?

É un debate que xa se está dando sobre todo na Confederación do Ebro. Nun mercado europeo da enerxía libre, que fai o Estado exercendo de empresario eléctrico? Esa é a cuestión. Mesmo cabe preguntarse, e xa avanzo que é unha pregunta retórica, se cando remata unha concesión e volve sacarse a concurso, o Estado non estaría incumprindo normas comunitarias de defensa da competencia. Despois, temos casos como o de Francia onde existe unha gran empresa pública e o Estado francés ten centrais eléctricas de todo tipo. Hai poxas cada día, o Estado está competindo… hai que preguntarse sobre o papel do Estado nun mercado libre, e mesmo se os funcionarios están para iso…

Como se distribúen no Estado as concesións, porque dá a impresión de ser un mercado con moitas empresas? E como actúan as grandes empresas diante da caducidade das concesións?

Endesa, Iberdrola e Naturgy controlan as grandes centrais. Despois hai centos de pequenas empresas que explotan minicentrais. As grandes algunhas veces intentan renovar a concesión, outras non o intentan. Hai un documento de Adena, que xa ten algún anos, que di que o 57% das minicentrais en Galiza están abandonadas… e xa digo que ten uns anos. En moitos casos, simplemente rematou a concesión e abandonáronse, e levan decenios abandonadas.

E como actuou a Administración?

Pois no momento en que tivo coñecemento do abandono, tería que ter esixido ao concesionario que eliminase o construído. Iso pasa a ser propiedade ou do Estado ou de Augas de Galiza, segundo a cunca. E a Administración tense que facer responsábel do que hai suceda. Toda obra abandona ten os seus riscos…

“É un feito. Insisto, hai un 57% de abandono en Galiza no caso das minicentrais, segundo Adena no seu informe de 2009. Hoxe haberá máis despois de que se teña reducido a retribución a estas enerxías especiais.”

Abandona o concesionario e, habitualmente, a Administración tamén abandona?

Si, si… habitualmente non pasa nada. É un feito. Insisto, hai un 57% de abandono en Galiza no caso das minicentrais, segundo Adena no seu informe de 2009. Hoxe haberá máis despois de que se teña reducido a retribución a estas enerxías especiais.

Eses cambios no sistema retributivo frearon a ‘chuvia de concesións’ da que vostede falaba hai uns anos?

Evidentemente o sistema retributivo funcionou como un incentivo para que se expandiran as pequenas centrais, e agora funciona no sentido contrario. Tivo un efecto chamada claro a partir das subvencións públicas. Hoxe estamos diante dunha certa paralización das concesións.

En xeral, as grandes compañía eléctricas, optan por ampliar ou abandonar?

Na cunca do Miño houbo ampliación e repotenciación. Por exemplo no caso de Iberdrola nos encoros de Santo Estebo e Os Peares. Nas pequenas, nun contexto de cambio climático, as repotenciacións non son rendíbeis.

Pero é unha enerxía que segue a dar beneficios?

Si, sobre todo porque a hidroeléctrica, cando se producen os picos de demandas, e a enerxía que satisfai esta demanda. E o sistema eléctrico ten unha retribución finalista, pola cal o prezo fíxao a fonte máis cara, que é a queima de gas natural. Así que centrais antigas, amortizadas hai decenios, cuns custes de mantemento relativamente reducidos, están producindo enerxía que se paga a un prezo moi por riba do custe. Iso é o que busca calquera empresario, non?

Cal é o nivel de presión que exercen as explotación hidroeléctricas sobre os ríos en Galiza?

Supoñen o principal impacto no país que chamamos dos mil ríos. O Miño desapareceu como río; do Sil podemos dicir case outro tanto. Hai enormes problemas de xestión para xestionar o sistema Miño-Sil. Está todo interconectado. Non se sabe que volume parte dun río e cal doutro. Nos tramos medio e baixo do Miño o río xa non existe, é unha sucesión de encoros. O Miño e o Sil desapareceron como ríos, teñen a súa función, outra cousa é que esta interese á sociedade ou non. Pero é un feito. O Tambre, o Ulla, o Umia, o Lérez… tamén sofren o impacto. No Eume está moi afectado o parque natural polo encoro da Capela.

Galiza, respecto doutros territorios, sofre especialmente o impacto do aproveitamento hidroeléctrico?

Si. Era o país dos mil ríos, non? No seu momento, foi a enerxía dispoñíbel, barata e próxima aos centros de consumo. O que temos que preguntarnos hoxe é se compensa destruír un río para obter unha enerxía que se pode obter doutras fontes ou reducindo o consumo? Esa é a pregunta que temos que facernos hoxe como sociedade, non era a pregunta nos anos corenta, claro.

“Así que centrais antigas, amortizadas hai decenios, cuns custes de mantemento relativamente reducidos, están producindo enerxía que se paga a un prezo moi por riba do custe. Iso é o que busca calquera empresario, non?”

Ríos con Vida, a asociación conservacionista, e vostede mesmo teñen advertido que hai irregularidades en concesións no Eume, na presa do Ézaro ou da que falaba antes, na Capela, que poderían facilitar a reversión das concesións. Que tipo de irregularidades son esas?

Sobre todo as que teñen que ver co uso das augas e o caudal ambiental e o paso para os peixes. Aquí hai unha disputa legal. Resulta que toda concesión, en virtude das tres leis de pesca estatais de 1907, 1929 e 1942, e das leis autonómicas, está obrigada a permeabilizar as presas. É dicir, que as especies migrantes puideran atravesalas ascendendo e descendendo. E que se mantivese un certo caudal mínimo. Isto é así desde hai un século… pero aínda topamos presas que non teñen escada para peixes e que deixan secos os ríos. Antes protexíase a pesca non como pesca recreativa, senón como pesca comercial porque aportaba proteínas aos habitantes do lugar. Esas normas están obrigadas a cumprilas aínda que non figurase na concesión. É lei.

No mix enerxético futuro, que papel debería desenvolver a enerxía hidroeléctrica?

Nunha situación na que se deben diversificar as fontes, o papel fundamental é cubrir os picos de demanda. Pero hai que ter en conta todos os factores, empezando polo impacto no medio que teñen as centrais. Hai muíños eólicos que teñen o duplo de potencia que algunhas minicentrais. Tamén habería que ter en conta as perdas na distribución a través das liñas eléctricas. E, sobre todo, o aforro. Por que non se empeza por encher os tellados de edificios públicos de placas fotovoltaicas? Pódense facer moitas cousas.

Habería que empezar a pensar en eliminalas?

Xa se está facendo. Tamén en Galiza. Pensar nas que non cumpran o regulamento técnico de seguridade, que supoñen un risco. Ademais existe a obriga, imposta pola Unión Europea na Directiva Marco da Auga no 2000, de manter en bo estado ecolóxico as augas superficiais. E empezar a executar sentenzas firmes que pesan sobre algunha destas presas por temas de caudais e pasos para peixes. En Galiza xa se derrubaron algunhas minicentrais. E tense solicitado, se non me equivoco, para presa de Ponte do Inferno, no río Verdugo. E noutras de abastecemento industrial, onde van desaparecer industrias, o caso de Enolsa, habería que ver tamén o estado da concesión. Nas de abastecemento para consumo urbano, pois a través de medidas de aforro e control de perdas, tamén se podería pensar en eliminacións.

Que pasa noutros países, vanse eliminando presas?

Estados Unidos e Francia están á cabeza nestas políticas. E alí son os propietarios das concesións os que se encargan, porque sáelles máis a conta tirar unha presa obsoleta que mantela. O que sucede e que estes países controlan moito máis o abandono. Aquí os datos son os datos… o 57% no país dos mil ríos, abandonadas. Éxodo rural, cambio de réxime retributivo, eses factores explican o abandono. E aí seguen.